فرم چگونه به کمک محتوا می‌آید؟

تریبون مستضعفین؛ محمدرضا قشقاوی
ghashghavi@gmail.com

الجزیره انگلیسی بدون تردید یکی از شبکه‌های پیشرو در جذب مخاطب و استفاده از تکنیک رسانه‌ای در میان شبکه‌های خبری انگلیسی زبان است. از این رو نحوه اتخاذ فرم مناسب در پوشش وقایعی نظیر اجلاس عدم تعهد و حواشی آن، جالب توجه بوده و بطور قطع حاوی نکات آموزنده‌ای برای رسانه‌های دیداری و شنیداری، بویژه رسانه ملی خواهد بود؛ آن هم در شرایطی که رسانه ملی مدت‌هاست از تکنیک و فرم مطلوب رسانه‌ای فاصله گرفته و در عرصه “خبر”، حرف چندانی برای گفتن ندارد.

شوی تلویزیونی “Inside Story” که طی روزهای گذشته در شبکه الجزیره انگلیسی پخش شد، مورد توجه برخی از دوستان و همکاران رسانه‌ای در داخل کشور قرار گرفته است. بویژه اظهارات دکتر صادق زیبا کلام در دفاع از مواضع ایران، در کانون توجهات قرار داشته است. این درحالی است که با نگاه دقیق و موشکافانه به نحوه اجرا (Performance) این برنامه، بنظر می‌رسد الجزیره انگلیسی توانسته با اتخاذ فرم مناسب، بار دیگر محتوای مطلوب خود را به مخاطب القا نماید.

آنگونه که ظاهر برنامه نشان می دهد، این شوی تلویزیونی از موافقان و مخالفان موضع ایران و موفقیت نظام در اجلاس عدم تعهد تشکیل شده است؛ لذا در گام اول، القای تصویر بیطرفی بخوبی انجام گرفته و الجزیره با جلب حس اعتماد مخاطب، موافقان و مخالفان را به دیدن این برنامه دعوت می کند.

اکنون سئوال اینجاست که آیا الجزیره واقعا قصد دارد بیطرفانه به موضوع نگاه کند و جهت گیری خاصی را مد نظر ندارد؟ آیا قرار است صرفا مخاطب با طرح موضوع و نظر موافقان و مخالفان روبرو شود؟ یا اینکه این شبکه تلویزیونی، برنامه مشخصی برای جهت دادن به برنامه و القای محتوای مدنظر خود به مخاطب دارد؟ و اگر پاسخ مثبت است، این اتفاق چگونه رخ می دهد؟

گام اول، انتخاب عنوان و پرسش مناسب برای برنامه است: “آیا اجلاس نم، نتیجه معکوس برای ایران داشت؟”

در واقع الجزیره، با حفظ ژست بیطرفی، مخاطب را با یک پرسش از پیش تعیین شده مواجه می کند. مهمانان این جلسه نیز قرار است به این پرسش پاسخ دهند. نگاه دقیق به این موضوع نشان می دهد که این پرسش، فی نفسه دارای قضاوتی از پیش تعیین شده است؛ آیا ایران از این اجلاس نتیجه معکوس گرفته یا خیر؟ شکست ایران در اجلاس اخیر و نتیجه گیری معکوس برای جمهوری اسلامی، تصویری است که الجزیره، هوشمندانه احتمال وقوع آن را در ذهن مخاطب القا می کند.

طرح پرسش مشخص بعنوان موضوع برنامه های گفتگو محور، تکنیکی است که الجزیره انگلیسی این روزها به خوبی از آن برای القای محتوای مدنظر خود، با حفظ فرم حرفه ای و بیطرفانه استفاده می کند.

اتفاق بعدی، نحوه تخصیص زمان به مهمانان برنامه است. در این برنامه خاص نیز مثل بسیاری از برنامه های گفتگو محور الجزیره انگلیسی، مشاهده می شود که از لحاظ کمی، زمان مساوی برای موافق و مخالف تخصیص داده نمی شود. این خاصیت اجرای برنامه با دعوت از سه مهمان است. بعلت فرد بودن تعداد مهمانان، قاعدتا دو مهمان با یک طرز تفکر، و مهمان سوم با طرز فکر مخالف دو مهمان دیگر خواهد بود. حالا اگر مجری هم بصورت ظریفی به جمع دو مهمان اول اضافه شود، عملا مهمان سوم، فضای چندانی برای اظهار نظر نخواهد داشت.

این اتفاقی است که در این برنامه دقیقا روی داده است. یعنی دکتر صادق زیبا کلام در یک سوی میدان، و دو مهمان دیگر بهمراه مجری برنامه و گزارش خبرنگار الجزیره در ابتدای برنامه، قرار می گیرند. نتیجه آنکه، در برنامه ای که 25 دقیقه و 19 ثانیه بطول انجامیده، سهم دکتر زیباکلام برای دفاع از مواضع ایران، تنها 6 دقیقه و 5 ثانیه است، یعنی چیزی کمتر از یک سوم زمان برنامه!

ممانعت از ابراز نظر تک مهمان موافق ایران، تنها بعد “کمی” ندارد. بلکه از لحاظ کیفی نیز، جهت برنامه به سویی است که مهمان سوم، نمی تواند چندان مواضع خود را بیان کند و عمده زمان در اختیار وی، به پاسخگویی به شبهات دو مهمان دیگر برنامه می گذرد.

بعنوان نمونه، در دقیقه چهاردهم برنامه، بعد از آنکه مهدی خلجی و مصطفی علانی نکاتی را در خصوص بی اهمیت بودن جنبش عدم تعهد و عدم موفقیت ایران در برگزاری این اجلاس مطرح نموده اند، مجری از دکتر زیبا کلام، پاسخ وی به اظهارات این دو نفر را طلب می کند. در اینجا مهمان مدافع ایران، چاره ای ندارد جز اینکه 1 دقیقه و 54 ثانیه به شبهات دو مهمان قبلی پاسخ دهد و زمانی برای ابراز نظر و طرح مسائل مد نظر وی وجود ندارد.

این اتفاق یکبار دیگر در دقیقه بیست و یکم برنامه نیز رخ می دهد. اینبار نیز، تکنیک به کمک شبکه الجزیره انگلیسی می آید.

نحوه نقش آفرینی مجری در این برنامه نیز قابل توجه است. افزون بر نحوه چینش سوالات و به چالش کشیدن دکتر زیبا کلام در مسائل مطرح شده توسط دو مهمان دیگر برنامه، نحوه معرفی مهمانان و اعتبار بخشیدن به دو مهمان همسو با نظرات الجزیره نیز اهمیت شایانی دارد.

مجری در ابتدای برنامه، دکتر زیبا کلام را با این عناوین معرفی می کند:

-تحلیلگر سیاسی

-استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران

و مهدی خلجی را اینگونه معرفی می کند:

-عضو ارشد موسسه سیاست خاور نزدیک در واشنگتن

-پژوهشگر علوم اسلامی

در اینجا قابل پیش بینی است که مجری با اعطای اعتبار مذهبی به خلجی، قصد دارد از این عنوان وی بهره برداری کند.

این اتفاقی است که در دقیقه دهم رخ می دهد. مجری نظر خلجی را “با توجه به سابقه تحصیل در علوم دینی در شهر قم” و نگاه ویژه وی با عنایت به این سابقه، در مورد مواضع ایران جویا می شود.

در دقیقه هجدهم نیز، یکبار دیگر مجری برنامه خلجی را مورد خطاب قرار داده و ضمن اشاره به اینکه وی در یک تینک تنک (Think Tank) آمریکایی در مورد فتوای هسته ای آیت الله خامنه ای تحقیق کرده، در خصوص مواضع هسته ایران وی را مورد سئوال قرار می دهد.

انتخاب شخصی چون مهدی خلجی بعنوان مهمان برنامه، اعطای اعتبار دینی و برجسته کردن سابقه پژوهش وی در مسائل مذهبی، پرسیدن سئوالات با رنگ و بوی دینی توسط مجری و خلاصه قراردادن خلجی در موضع تحلیل رویکرد دینی جمهوری اسلامی در مسئله هسته ای، تماما هوشمندانه و از قبل فکر شده است. این یک اشتباه است که کسی بیندیشد که مجری فی البداهه و صرفا با تصمیم شخصی، چنین سوگیری هوشمندانه ای به بحث داده است!

جالب اینجاست که دکتر زیبا کلام در دقیقه بیست و یکم، تنها دو دقیقه فرصت صحبت کردن دارد که بیش از نیمی از این دو دقیقه، به رد نظرات خلجی در خصوص فتوای مقام معظم رهبری در مسئله هسته ای و رد تعریف خلجی از مفهوم “مصلحت” اختصاص می یابد.

در اینجا مهمان طرفدار جمهوری اسلامی، راهی برای گریز از بازی طراحی شده توسط سردبیر شبکه الجزیره نداشته و مجبور است به شبهات مسلسل وار مهمانان دیگر برنامه پاسخ دهد.

مصاحبه دکتر زیبا کلام و دفاعیات وی از مواضع جمهوری اسلامی، باعث خشنودی بسیاری از نخبگان و رسانه ها در چند روز گذشته شده است. این در حالی است که، الجزیره انگلیسی توانسته با اتخاذ فرم مناسب و بها دادن به تکنیک، بازی جالبی را طراحی کند و طی آن، با اتخاذ رویکرد بظاهر بی طرفانه، هم محتوای دلخواه خود را به مخاطب القا کند و هم اعتماد مخاطبان خاکستری را بخوبی جلب کند.

موفقیت رسانه در جذب مخاطب، هرگز بصورت “تصادفی” رخ نمی دهد. هر رسانه ای با هر شکل و ساختار و فرم، باید به تکنیک توجه کند؛ برای تهیه دقیقه به دقیقه برنامه و خبر و مقاله و هر خروجی رسانه ای دیگری، به خوبی “فکر” کند؛ به اصول حرفه ای وفادار بماند و در راس همه اینها، “مخاطب” را مهمترین عامل پیش روی رسانه بداند.