تریبون مستضعفین – یاسر عسگری – با مهاجرت اسپانیایی‌ها و پرتغالی‌ها و حاکمیت همه‌جانبه و استعمار خشونت آمیز آن‌ها در آمریکای لاتین، این منطقه به یک قلمرو مسیحی نشین تبدیل شد تا جایی که پس از پنج قرن، هم اکنون بیش از ۸۵ درصد مردم این منطقه مسیحی هستند و ادیان دیگر و آیینهای بومی منطقه نیز پیروان کمی دارند. عمده مسلمانان دوره معاصر از مهاجرینی هستند که نخستین بار توسط استعمارگران اروپایی از کشورهای غرب آفریقا یا شبه قاره هند به عنوان برده یا کارگر در برزیل، آمریکای مرکزی و جزایر دریای کارائیب مستقر شدند. موج دیگر مهاجرت، تحولات خاورمیانه در دهه‌های نخست و میانی قرن بیست و یکم بود که اعراب مسلمان و مسیحی بسیاری ـ خصوصاً از لبنان، فلسطین و سوریه ـ به این مناطق آمدند که حضور آن‌ها باعث گسترش اسلام در این مناطق ـ خصوصاً برزیل و آرژانتین ـ شد.
این نوشتار به بررسى اسلام و مسلمانان در این منطقه مىپردازد و به این پرسش‌ها که مهاجران مسلمان و مسلمانان بومی منطقه چه جایگاهی دارند، علل گرایش به اسلام چیست و مسلمانان با چه چالشهایی مواجه هستند و فرصت‌های پیش روی آنان چیست، پاسخ می‌دهد.
مقدمه
آمریکای لاتین با ۲۱ میلیون کیلومتر مربع وسعت، بیش از ۵۶۰ میلیون نفر جمعیت دارد. این منطقه، کشورهای آمریکای مرکزی، آمریکای جنوبی و حوزه دریای کارائیب را شامل می‌شود. اما به طور سنتی آمریکای لاتین، به مناطقی از قاره آمریکا گفته می‌شود که زبان‌های اسپانیولی و پرتغالی در آنجا رسمیت دارد. اما عملاً، اکثر نیم‌کره غربی به جز آمریکا و کانادا و کشورهای غیراسپانیولی زبان حوزه دریای کارائیب تحت عنوان آمریکای لاتین دسته‌بندی شده اند.
با توجه به اهمیت ژئوپلیتیک آمریکای لاتین، بیداری سیاسی و تلاش برای کسب هویت سیاسی جدید در عرصه بین‌الملل اتخاذ مواضع سیاسی ضد آمریکایی برخی کشورهای این منطقه و همچنین گسترش روابط ایران با آن‌ها، ضرورت چنین تحقیقاتی را بیشتر میکند.
این پژوهش حاصل تحقیقات نگارنده از منابع مختلف مکتوب و اینترنتی و همچنین گفتگو با کار‌شناسان ایرانی و طلاب این منطقه است. در این نوشتار، جایگاه اسلام و مسلمانان در منطقه، چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی آن‌ها بررسی می‌شود. پیش از اینکه به جایگاه اسلام و مسلمانان و چالش‌های پیش روی آن‌ها بپردازیم، جریان‌های دینی و شبه دینی فعال این منطقه را به صورت گذرا مرور میکنیم تا بهتر بتوانیم اوضاع مسلمانان را تحلیل نمائیم.
جریان‌های دینی و شبه دینی فعال در آمریکای لاتین
پس از ورود اروپایىها به آمریکاى لاتین در سال ۱۴۹۲م این منطقه تبدیل به پایگاه اصلى مذهب کاتولیک شد. با ورود اسپانیایی‌ها و پرتغالی‌ها و حاکمیت همه‌جانبه آن‌ها بر مقدرات این کشور‌ها و ترویج مذهب (مسیحیت) بیش از ۹۰ درصد مردم این منطقه مسیحی شدند. به دلیل مهاجرت اقوام لاتین و مخالفت با حضور انگلوساکسون‌ها و پروتستان‌ها مذهب کاتولیک، مذهب سنتی و بی‌رقیب در آمریکای لاتین شد. اما در قرن هجده و نوزده، پروتستان‌ها هم در برخی کشور‌ها نفوذ پیدا کردند و لذا این‌گونه هم نیست که در این منطقه، فقط و فقط واتیکان حضور و فعالیت داشته باشد. عمل‌کرد بد و محافظه‌کارانه کلیسای کاتولیک در حمایت از دیکتاتور‌ها و طرد استقلال‌طلبان، جایگاه کلیسا را دستخوش تغییر قرار داد و باعث رشد سریع کلیساهای پروتستان در منطقه شد. به ویژه پس از استقلال کشور‌ها، سخت‌گیری بر کلیساهای کاتولیک در بیشتر کشور‌ها آغاز شد تا جایی که کلیساى کاتولیک سیاست توجه جدى به بُعد عبادى دین و پرداختن به معنویت را در دستور کار خود قرار داده است.
عده ای معتقدند که علت پیدایی و گسترش مذهب پروتستان‌ها در آمریکای لاتین، انگلوساکسون‌ها هستند و عدهای نیز معتقدند که علت افزایش گروه‌های پروتستانی، آزادیهای مذهبی است که بر اساس قانون اساسی این کشور‌ها به آن‌ها داده شده است. از سویی نقش آمریکا را نباید نادیده گرفت، چرا که کشیشهای بسیاری به این کشور‌ها می‌فرستد.
گفتنی است فقط در اوائل دهه ۱۹۹۰م، حداقل ۵۴۰۰۰ مبلغ پروتستانى از آمریکاى شمالى در آمریکاى لاتین مشغول فعالیت بودند. به اعتقاد برخى از تحلیل‌گران، وجود این تعداد از مبلغین پروتستانى به منزله یورش انواع مبلغین اخیر آمریکاى شمالى براى تضمین سیطره ایالات متحده آمریکا در منطقه است. اونجلیستها، انگلیکن‌ها، پنطیکاست‌ها (پنتی کاستال‌ها)، شاهدان یهوه، مورمون‌ها و دیگر فرقه های پروتستانی هم آنجا حضور دارند که به فعالیت‌های دینی، تبلیغی و تبلیغاتی و خیریه‌ای می‌پردازند. در دهه‌های اخیر گرایش به فرقه‌های پروتستانی رشد صعودی داشته است. بررسی تبلیغات اونجلیستها در آمریکای لاتین نشان می‌دهد که آن‌ها از رسانهها در تبلیغات دینیشان بسیار استفاده می‌کنند. آن‌ها در ایالات متحده، آمریکای مرکزی و آمریکای لاتین و آفریقا تمرکز و سرمایهگذاری ویژهای روی رسانهها کردهاند تا از طریق این رسانهها، افکار و عقاید خود را اشاعه دهند. مبلغان پروتستان نیز از زمانی که آزادی مذهبی در کشورهای منطقه رواج یافت، حضور خود را در منطقه افزایش دادند و مدارس و درمانگاه‌ها و سایر خدمات متنوع ارائه کردند. لذا در طول دو دهه اخیر، تعداد پیروان مذهبى پروتستان در آمریکاى لاتین از ۲۵ میلیون نفر به ۵۰ میلیون نفر افزایش یافته است.
علاوه بر فعالیت‌های کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها، برخی کلیساهای شرقی مانند ارتدوکس‌ها، ارامنه و مارونیها هم در منطقه حضور دارند و به مهاجرینی که عمدتاً در زمان حاکمیت کمونیست‌ها در اتحاد جماهیر شوروی و اروپای شرقی یا فقدان امنیت در زمان جنگ‌های اعراب و اسرائیل از منطقه شامات به این منطقه آمدند خدماتی ارائه می‌کنند. هم‌چنان که برخی ادیان آفریقایی هم در بین سیاهپوستان منطقه پیروانی دارد.
یکى دیگر از جریانات قابل تأمل که چهار دهه پیش از دوران کلیساى کاتولیک منطقه برخاسته الهیات رهایىبخش است که در شکلگیرىاش از مارکسیسم هم متأثر بود. رهبران الهیات رهایىبخش به دنبال عدالت اجتماعى هستند و عمده آرمانهایش را در نوعى از سوسیالیسم برای تحقق عدالت مىیافتند. «کلیساى رهایىبخش» یا «الهیات رهایىبخش» برآمده از اراده مردمى است که مىخواهند با فقر مبارزه کنند و عدالت اجتماعى برقرار کنند. عمدتاً کارهاى امدادى و خیریهاى انجام می‌دادند به طوری که مىتوان آن‌ها را با فعالیتهاى کمیته امداد امام خمینی (ره)، جمعیت هلال احمر، و گاهى جهاد سازندگى یا اردوهاى جهادى دانشجویان مقایسه کرد.
پیروان ادیان و مکاتب دیگر از جمله مسلمانان (اعم از اهل سنت و شیعه) و فرقه های منتسب به آن (مانند احمدیه یا قادیانیه، صوفیه و دروز)، یهودیان، بودایی‌ها، بهائی‌ها، فرقه‌های مختلف هندویسم به ویژه کریشنا مورتی، آیینهاى بومى و سرخ‌پوستى متعدد و… به ویژه معنویت‌های نوظهور (تلفیق آموزههای معنوی ادیان مختلف و روانشناسی)نیز حضور و فعالیت دارند که مسلمانان از اقلیتهاى بزرگ و در حال رشد اکثر کشورهاى منطقه هستند. اساساً سه گروه مختلف مسلمانان در آمریکای لاتین وجود دارد: ۱. نسلی از کارگران شبه قاره هند و غرب آفریقا، ۲. مهاجران دوره‌های معاصر عمدتاً عرب و از کشورهای شرق آسیا، ۳. تازه مسلمانان که عمدتاً از مسیحیت و اندکی هم از هندوییسم به آیین اسلام روی آوردند. فعالیت مذهبی برای کلیه ادیان و مذاهب در کشورهای آمریکای لاتین ـ به جز کوبا ـ آزاد بوده و محدودیت رسمی ندارد. اما علیرغم وجود قانون آزادی مذهبی، به علل مختلف که در این نوشتار به آن میپردازیم ـ خصوصاً اسلام‌هراسی و ایران هراسی و بهانههایی چون مبارزه با تروریسم و خشونت مذهبی ـ فرصت برای تبلیغ علنی و فراگیر دین اسلام، مهیا نیست.
۱ـ تاریخچه مسلمانان آمریکای لاتین
شواهد زیادی وجود دارد که مسلمانان چند قرن قبل از کریستف کلمب از اسپانیا و غرب آفریقا به قاره آمریکا رسیدهاند. حتی نخستین کاشفان اسپانیایی و پرتقالی از حضور مسلمانان در قاره آمریکا باخبر بودند.
آمریکای لاتین را اگر چه به لحاظ جغرافیایی و ضوابط ناحیهبندی اسلامی نمیتوان یک ناحیه اسلامی نامید، اما از جهت اینکه در دنیای غرب و قاره آمریکا به لحاظ مسائل استعماری و تاریخی ۱۵۰ ساله اخیر یک سرزمین با اقلیت قابل توجه و رو به رشد مسلمان مواجه هستیم، از اهمیت خاصی برخوردار است.
۱-۱ دوره‌های مهاجرت مسلمانان به منطقه
عامل اصلی ورود و گسترش اسلام در این سرزمین، مهاجرت است. عوامل و انگیزههای امواج مهاجرت‌های صورت گرفته از خاورمیانه به آمریکای شمالی و آمریکای لاتین، متفاوت است. یافتن سرزمینی برای معیشت امن و با ثبات، فرار از جنگ‌های داخلی، منطقهای، عشیرهای و مذهبی و همچنین رهایی از استبداد عثمانی از جمله انگیزههای عمده این مهاجرت‌ها بوده است. این مهاجرت‌ها عمدتاً از سوی مناطق و کشورهای مختلفی چون آسیا (فلسطین، لبنان، سوریه، هند، اندونزی، هند، پاکستان، بنگلادش و ایران)، اروپای شرقی (جمهوریهای روسیه، ترکیه، منطقه بالکان) و کشورهای غرب آفریقا صورت میگرفت. تعدادی از مهاجرت‌های اعراب مسلمان و همچنین بردگان مسلمان آفریقایی و هندی هم جهت انجام کار اجباری در دوره استعماری اروپا (نظیر اسپانیا، پرتقال، انگلستان، فرانسه و هلند) است که پس از استقلال کشورهای آمریکای لاتین و از بین رفتن بردهفروشی، در آن سرزمین ماندگار شدند و امروز با گذشت چندین نسل بر جامعه اسلامی آن به مراتب اضافه شده است.
مسلمانان در دوره های مختلفی وارد این سرزمین شدند. بسیاری از آفریقایی هایی که توسط اروپاییها در شمال و غرب آفریقا برای بردگی ربوده شدند، مسلمان بودند. این بردگان آفریقایی اولین کسانی بودند که در دوره جدید‌تر به کشورهای آمریکای لاتین برده شدند. براساس شرایط و وضعیت نامناسب و تحمیلی زندگی و نیز فعالیت‌های شدید مسیونرهای مسیحی اروپایی در منطقه، بردگان و کارگران، به طرز بیرحمانهای ـ حتی از طریق دادگاه تفتیش عقاید ـ مجبور به ترک یا تغییر عقاید دینیشان میشدند و به تدریج فضای تنگتری برای عمل به عقاید خود مییافتند.
عده دیگری از مسلمانان، بردگان آفریقایی مسلمانی بودند که پرتغالی‌ها و هلندی‌ها از قرن هفدهم و هجدهم با خشونت زیاد، آنان را به برزیل و کشورهای دیگر آوردند.
در پایان قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به دنبال مهاجرت وسیع مسلمانان خاورمیانه، شبه قاره و آسیای میانه، اسلام به قاره آمریکا نفوذ یافت. این افراد، چون در کشورهای خود تحت فشار و اختناق شدیدی به سر میبردند در جستجوی فعالیت و بهرهمندی از زندگی بهتر، به قاره آمریکا روی آوردند. به عنوان نمونه، تاتارهای مسلمان که تحت سرکوب شدید انقلاب کمونیستی شوروی قرار گرفته بودند به این منطقه از جهان گریختند. همچنین گروه‌هایی از فلسطین اشغالی، لبنان، ترکیه، سوریه و حتی ایران و اندونزی برای زندگی امن یا کار در گروه مهاجرین مذکور قرار گرفتند.
جدید‌ترین موج مهاجرت مسلمانان هم مهاجرت اعراب مسلمان به ویژه لبنان و فلسطین در نیمه دوم قرن بیستم میلادی به کشورهای آمریکای لاتین بود. بسیاری از این اعراب به علت وضعیت بحران سیاسیای که در کشور‌هایشان پدید آمد از جمله اشغال فلسطین و خشونتهای رژیم صهیونیستی در منطقه، مجبور به مهاجرت شدند که غالباً در برزیل، آرژانتین و شیلی سکنی گزیدند. در مجموع جمعیت مسلمان آمریکای لاتین به طور عمده از مهاجران عرب و آفریقایی یا نوادگان آن‌ها تشکیل شده است.
۱- آمار مسلمانان در آمریکای لاتین
عمده مسلمانان آمریکای لاتین در برزیل و آرژانتین زندگی می‌کنند. گویان، سورینام و ترینیداد و توباگو هم سه کشوری هستند که جمعیت مسلمانان آن نسبت به بقیه کشور‌ها زیاد است و مسلمانان حضور جدی در عرصههای مختلف این کشور‌ها دارند. در دیگر کشورهای منطقه نیز مسلمانان حضور دارند و جزو اقلیتهای مذهبی آن کشور‌ها محسوب میشوند. بر اساس برخی آمار در سال ۲۰۰۰، جمعیت عربتبار آمریکای لاتین بالغ بر ۱۷ میلیون نفر بوده است. در ونزوئلا و شیلی اکثر عربتبارها فلسطینی و در برزیل لبنانی و در آرژانتین اهل سوریه می‌باشند. بسیاری از آن‌ها در عرصه اقتصادی فعال هستند. حتی کارلوس منم که یک عرب بود به ریاست جمهوری آرژانتین رسید و چندین وزیر از کشورهای این منطقه از جمله ونزوئلا، عربتبار هستند. عربتبارها در آمریکای لاتین لابیهای قابل توجهی برای کشورهای عربی نیستند، در صورتی که جامعه یهودیان در آمریکای لاتین، برای رژیم صهیونیستی و سیاستهای آن بهترین لابیها و حامیان را تشکیل میدهند.
در حال حاضر، شمار مسلمانان کشورهای آمریکای لاتین، به بیش از ۶ میلیون نفر میرسد که این رقم در آرژانتین ۶۰۰ هزار نفر و در بزریل بیش از ۵/۱ میلیون نفر است. سازمان اسلامی آمریکای لاتین (IOLA) در آرژانتین از فعال‌ترین سازمان‌ها در زمینه تبلیغ و گسترش اسلام در آمریکای لاتین به شمار میرود که توسط عربستان سعودی تأمین مالی می‌شود و مسجد التوحید مرکز مهم شیعی این کشور است. در شیلی حدود ۳۵۰ هزار فلسطینی زندگی می‌کنند که بزرگ‌ترین جامعه فلسطینیان در خارج از منطقه خاورمیانه به شمار میآیند، اگرچه آن‌ها مسیحی هستند ولی در بین آن‌ها مسلمان هم وجود دارد. در ترینیداد و توباگو، ۱۲ تا ۱۷ درصد جمعیت این کشور را مسلمانان تشکیل میدهند و بیش از ۱۵۰ هزار نفر هستند. ۲۰درصد از کل جمعیت ۴۳۸ هزار نفری سورینام یعنی بیش از ۸۷ هزار نفر مسلمان هستند. در سورینام و گویان مسلمانان افغانیتبار نیز وجود دارند. سورینام عضو جنبش عدم تعهد (NAM)، و سازمان کنفرانس اسلامی (OIC) نیز میباشد. در منطقه گویان ـ که از سه محدوده گویان انگلیس، گویان هلند (سورینام) و گویان فرانسه در شمال برزیل تشکیل شده است ـ فعالیت اسلامی متمرکزی انجام میگیرد.
سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی اسلامی (آیسیسکو) در ششمین گردهمایی روسای مراکز فرهنگی و شوراهای اسلامی کشورهای آمریکای لاتین و دریای کارائیب در شیلی در ۳۰ آگوست ۲۰۰۷ خواستار تأسیس شورای عالی مسلمانان آمریکای لاتین و همچنین تأسیس کرسی‌های تمدن اسلامی در دانشگاه‌های آمریکای لاتین شد.
۲ـ وضعیت مسلمانان در کشورهای مسلماننشین پرجمعیت آمریکای لاتین
۲-۱ برزیل
در سال ۱۸۶۰م با عزیمت مهاجران سوری به برزیل و آرژانتین و پس از آن هجرت تعدادی از لبنانیها و فلسطینیها، شمار مسلمانان در این کشور‌ها فزونی یافت در سال ۱۹۶۰م برزیل ۱۰۰ هزار نفر مسلمان داشت که اکثراً در شهر سائوپائولو زندگی میکردند و سازمان خیریه‌ای به نام «جمعیت خیریه اسلامی» داشتند. در سال ۱۹۸۲م این رقم به سه برابر آن یعنی ۳۰۰ هزار نفر بالغ گردید.
در حال حاضر اکثریت مسلمانان برزیل، منشأ سوری و لبنانی دارند و اکثریت سنی مذهب و بقیه شیعهاند. هم اکنون طبق آمار مسلمانان در برزیل، بیش از ۵۰۰ هزار نفر و در آمار غیررسمی بین ۲ میلیون تا ۷ میلیون نفر از این کشور ۱۹۰ میلیونی تخمین زده می‌شود. طبق برخی منابع، حدود ۱۱ میلیون مهاجر سوری و لبنانی (عمدتاً مسیحی) در سراسر برزیل زندگی می‌کنند. متأسفانه آمار دقیقی از شمار مسلمانان در برزیل وجود ندارد، با این حال رهبران اسلامی برزیل، تعداد مسلمانان این کشور را تا ۳ میلیون نفر تخمین زده‌اند که بیشتر در دو ایالت سائوپائولو و پارانا ساکن هستند.
آفریقائیان در ایالت باهیا به مرکزیت سالوادور، ولی اعراب در ایالات پارانا به مرکزیت کوریتیبا و سائوپائولو به مرکزیت سائوپائولو مستقرند. به نظر نگارنده هم اکنون تشکلها و گروه‌های اسلامی در این کشور مراحل رشد مقدماتی را سپری می‌کنند. اخیراً برای اولین بار در تاریخ این کشور، یک مسلمان توانست به مقام «قاضی فدرال» این کشور دست پیدا کند. گرچه مسلمانان میکوشند که جذب فرهنگ بیگانه نشوند، ولی به دلیل فقدان رهبری توانمند، از اسلام اصیل و واقعی دور ماندهاند. وهابی‌ها هم اکنون در بین مسلمانان آنجا تبلیغات زیادی انجام می‌دهد.
ادامه دارد…
Sorry. No data so far.