فاطمه دلاوری پاریزی
چه‌ای و چرایی اهمیت موضوع
اهمیت حفظ، بقا و رشد خانواده در جامعه دینی و اصولا هرجامعه سالم و پایدار، بر کسی پوشیده نیست. خانواده تنها کانون تولید و رشد نسل آینده، محل تسکین و تأمین غرایز اولیه اعضای خانواده و تأمین عواطف انسانی و همچنین اس اساس و زیربنای جامعه اسلامی است. خانواده اولین اجتماع برای آموزش عقاید انسانی و اسلامی، آموزش جامعه پذیری، سیاست ورزی، اخلاق اسلامی و بسیاری از فضایل و کمالات انسانی می‌باشد. اویکونومیا یا تدبیر منزل در کنار سیاست مدن و سیاست نفس-اخلاق- یکی از سه گانه‌های حکمت عملی در فلسفه اسلامی و یونان شناخته شده است. هدف از حکمت عملی در فلسفه، رهیافتن به باید‌ها و نبایدهای فضیلت ساز و سعادت بخش است که بتواند آینده و سعادت جامعه بشری، خانواده و افراد را رقم بزند. خانواده را در متون فلسفی مدینه فاضله کوچک نامیده‌اند که روش اداره خانواده باید چونان روش اداره جامعه بر اساس عقلانیت و خردورزی و شریعت باشد.
در احادیث و روایات خانواده به عنوان محبوب‌ترین بنای اجتماعی در اسلام یاد می‌شود و هرکه از ازدواج و تشکیل خانواده روی گردان باشد را از غیر می‌دانند.
از طرفی انسان مدنی باالطبع است و اجتماعی بودنش صرفا از سر اضطرار و تامین نیاز و اجبار نبوده بلکه هویت انسانی وی در جامعه شکل می‌گیرد و تکامل می‌یابد. اسلام دینی است که با نظر به فرد برای اجتماع برنامه ریزی داشته و تمثیل کشتی از نبی اکرم (ص) برای فهم جایگاه اجتماع و پیوند بین سعادت یا شقاوت افراد جامعه، آیاتی که به امربه معروف و عدالت و احسان و صبر و استقامت جمعی و تعاون و وحدت و… توصیه می‌کنند و احکام اجتماعی اسلام و قضا و افتا و… اهمیت تقویت حضور اجتماعی مثمر ثمر را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
زن به عنوان ستون خانواده و به عنوان عضوی از جامعه نقش ویژه‌ای در هر دو فضا ایفا می‌کند کما اینکه تاکیدات مکرر امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری نیز موید همین نظر است.
«در دوران بازسازى کشور اسلامى – که در این دوران، هم ملت و هم مسؤولان، درصدد آن هستند که ایران بزرگ را هم از لحاظ مادّى و هم از لحاظ نظم اجتماعى و هم از جهات معنوى، بازسازى حقیقى کنند – بیشترین تکیه بر نیروى انسانى است… وقتى که صحبت از نیروى انسانى است، باید توجّه کنیم که نصف جمعیت کشور و نیمى از نیروى انسانى، بانوان کشورند. اگر بینش غلطى در مورد زن وجود داشته باشد، بازسازى به معناى حقیقى و در سطح وسیع آن، شدنى نیست. هم خودِ بانوان کشور باید نسبت به موضوع زن از نظر اسلام، داراى آگاهى کافى و لازم باشند، تا بتوانند با اتّکا به نظر والاى دین مقدس اسلام، از حقوق خود به طور کامل دفاع کنند، و هم همه‌ى افراد جامعه و مردان در کشور اسلامى باید بدانند که نظر اسلام در مورد زن، حضور زن در عرصه‌هاى زندگى، فعّالیت زنان، تحصیل زنان، کار و تلاش اجتماعى و سیاسى و اقتصادى و علمى زنان، نقش زن در خانواده و نقش زن در بیرون از خانواده چیست.» (مقام معظم رهبری- ۲۰/۱۲/۷۵)
ضرورت داشتن نگاه جامع درباره زن و مرد
اهمیت نگاه توامان به زن و مرد و باهم‌نگری وظایف و حقوق زن و مرد و دقت به خانواده و اجتماع در ضمن یکدیگر از مهم‌ترین گلوگاه‌های مباحث مربوط به زنان است. تفکیک حق و تکلیف، زن و مرد، خانواده و اجتماع بیش از هرچیز یک تفکیک غیر دینی است چرا که دین ابتداء به روح و جنبه نوعی و الهی انسان توجه دارد و وجه اشتراکات این دو جنس را مبیند همان گونه که خطاب بسیاری از آیات و روایات همین گونه است، هرچند در عین حال از وجه افتراقات و تفاوت‌های روانی و جسمانی غافل نمی‌شود. برای اینکه بتوان جامعه‌ای سعادتمند و خانواده‌ای متکامل داشت، نیاز جدی است که به همه این وجوه و افتراقات و اشتراکات نظر داشت و نسخه‌ای جامع و مانع برای حل مشکلات امروزین خانواده و جامعه پیچید. تصور این است که سوال اصلی این روز‌ها بیش از آنکه کارویژه زن یا مرد باشد، نقش متکامل و متمم این دو در جامعه و خانواده و سبک زندگی دینی و انقلابی است که خود فضایی جداگانه می‌طلبد.
در این مقاله، هدف این است که گام‌هایی هرچند کوچک برای فهم جایگاه زن اجتماعی برداشته شود. زنی که نه مرد است و نه غیر اجتماعی و هم وجوه زنانگی و ریحان بودنش را حفظ می‌کند و وظایفش در قبال همسر و خانواده را انجام می‌دهد و هم وجوه انسانی و اجتماعی و وظایفش در قبال تاریخ و انسانیت را می‌شناسد. این مسئله از وجوه مختلف قابل بررسی است.
«در جامعه انقلابی ما اگرشان زن بیشتر از مرد نباشد کمتر نیست و روی این اصل باید ویژگی‌های زن در زمینه‌های گوناگون، مانند آموختن علم، جهاد، ارتباط با مرد، نقش مادری که در تمام این‌ها حضرت زهرا یک نمونه است، مورد بررسی قرار گیرد.» (سیدعلی خامنه ای-۱۱/۱۲/۶۴)
اصول زن بوده‌گی
۱- طبق بیانات صریح حضرت امام خمینی و مقام معظم رهبری مهم‌ترین و اصلیترین وظیفه زن حفظ خانواده و تربیت فرزند است و هیچ فعالیت یا کار دیگری به این دو مسئله خطیر نباید آسیب برساند. حفظ خانواده اعم و اهم از مسایل اجرایی خانه و خانواده بوده و تبدیل محیط خانه به فضایی برای رشد و عروج و معنویت و معرفت و فضایی عاطفی و صمیمانه و جایی که همسر و فرزندان احساس امنیت و آرامش و تعلق کنند، از اصول آن است.
«نقش زن فقط پنجاه درصد جامعه نیست، نقش کمّی نیست، بلکه نقشی کیفی است. هم خود او نقش ایفا می‌کند، هم با استفاده از جاذبه یی که خدای متعال در وجود زن گذاشته است، فرزند و شوهر خود را در آن راهی که مطلوب است، سوق می‌دهد و پیش می‌رود. بنابراین نقش زن در این صورت، نقشی مضاعف است.» (سیدعلی خامنه ای-۲۹/۱۱/۷۶)
«آن عنصر اصلىِ تشکیل خانواده، زن است، نه مرد… زن خانواده اگر عاقل و با تدبیر و خانه‌دار باشد، خانواده را حفظ مى‌کند؛ اما اگر زن از خانواده‌اى گرفته شد، مرد نمى‌تواند خانواده را حفظ کند. بنابراین، خانواده را زن حفظ مى‌کند.
علّت اینکه اسلام این قدر به نقش زن در داخل خانواده اهمیت مى‌دهد، همین است که زن اگر به خانواده پایبند شد، علاقه نشان داد، به تربیت فرزند اهمیت داد، به بچه‌هاى خود رسید، آن‌ها را شیر داد، آن‌ها را در آغوش خود بزرگ کرد، براى آن‌ها آذوقه‌هاى فرهنگى – قصص، احکام، حکایتهاى قرآنى، ماجراهاى آموزنده – فراهم کرد و در هر فرصتى به فرزندان خود مثل غذاى جسمانى چشانید، نسل‌ها در آنجامعه، بالنده و رشید خواهند شد. این، هنر زن است و منافاتى هم با درس خواندن و درس گفتن و کار کردن و ورود در سیاست و امثال این‌ها ندارد.» (سید علی خامنه ای-۲۰/۱۲/۷۵)
۲- بحث تولید نسل وتربیت ایشان و افزایش جمعیت امّت نبی اکرم (ص) که کارویژه زن است در این عالم نیز باید به درستی مورد بررسی قرار بگیرد. در احادیث بسیاری به مباهات پیامبر گرامی اسلام به زیادی جمعیت مسلمین نسبت به امت‌های دیگر اشاره شده است. همچنین بهترین زنان زنی ذکر شده است که فرزندان زیادی می‌آورند.
النبی «ص»: تَناکَحوا تَناسلوا تَکثُروا، فَإنی أُباهی بِکُم الأمم یَومَ القیامة وَلو بِالسّقط: همسر بگزینید، و فرزند آورید، تا شمارتان افزون شود، زیرا که من در روز رستخیز، نزد امت‌های دیگر، به زیادی شما می‌بالم، اگر چه به فرزندی سقط شده.
«زن نقش بزرگی در اجتماع دارد، زن مظهر تحقق آمال بشر است. زن، مربی انسان است. از دامن زن مرد به معراج می‌رود. زن یکتا موجودی است که می‌تواند از دامن خود، افرادی به جامعه تحویل دهد که از برکاتشان یک جامعه، بلکه جامعه‌ها به استقامت و ارزشهای والای انسانی کشیده شوند.» (خمینی، روح الله (امام))
«زنانى که به خاطر فعّالیتهاى خارج از خانواده، از آوردن فرزند استنکاف مى‌کنند، برخلاف طبیعت بشرى و زنانه‌گى خود اقدام مى‌کنند. خداوند به این راضى نیست. کسانى که فرزند و تربیت فرزند و شیردادن به بچه و در آغوش مهر و عطوفت بزرگ کردن فرزند را براى کارهایى که خیلى متوقّفِ به وجود آن‌ها هم نیست، رها مى‌کنند، دچار اشتباه شده‌اند. بهترین روش تربیت فرزند انسان، این است که در آغوش مادر و با استفاده از مهر و محبّت او پرورش پیدا کند. زنانى که فرزند خود را از چنین موهبت الهى محروم مى‌کنند، اشتباه مى‌کنند؛ هم به ضرر فرزندشان، هم به ضرر خودشان و هم به ضرر جامعه اقدام کرده‌اند. اسلام، این را اجازه نمى‌دهد. یکى از وظایف مهم زن، عبارت از این است که فرزند را با عواطف، با تربیت صحیح، با دل دادن و رعایت و دقّت، آن چنان بار بیاورد که این موجود انسانى – چه دختر و چه پسر – وقتى که بزرگ شد، از لحاظ روحى، یک انسان سالم، بدون عقده، بدون گرفتارى، بدون احساس ذلّت و بدون بدبختی‌ها و فلاکت‌ها و بلایایى که امروز نسلهاى جوان و نوجوان غربى در اروپا و امریکا به آن گرفتارند، بار آمده باشد.» (سیدعلی خامنه ای-۲۰/۱۲/۷۵)
۳- علم آموزی، امر به معروف و نهی از منکر، دفاع از اسلام و جامعه اسلامی، مشارکت سیاسی فعال، تبلیغ، انفاق، صدقه و رسیدگی به وضعیت درماندگان و محرومان و… طبق نص صریح آیات و روایات وسیره نبوی وظیفه انسانی هر زن و مردی است. حضور زنان در جنگ‌های دفاعی و تهاجمی، بیعت اختصاصی پیامبر اکرم با زنان، احادیث فراوان تعلیم علم چون طلب العلم فریضه علی کل مسلم او مسلمه، آیه امر به معروف و نهی از منکر و ولایت داشتن زنان و مردان مومن بر همدیگر برای امر و نهی معاریف و نواهی از جمله مصادیق تاریخی برای این مسئله است. طبیعی است که اسلام دین اجتماعی بوده و اصلا وضع قانون حجاب برای زنان، ناشی از همین اضطرار حضور زن در جامعه است.
«نقش زن در جامعه، بالا‌تر از نقش مرد است؛ برای اینکه زنان و بانوان، علاوه بر اینکه خودشان یک قشر فعال در همه ابعاد هستند، قشرهای فعال را در دامن خودشان تربیت می‌کنند. زنان در عصر ما ثابت کردند که در مجاهده، همدوش مردان، بلکه مقدم بر آنانند.
زن باید در مقدرات اساسی مملکت دخالت کند. شما [زنان] همان گونه که در نهضت‌ها، نقش اساسی داشته‌اید و سهیم بوده‌اید، اکنون هم باز باید در پیروزی سهیم باشید و فراموش نکنید که هر موقع که اقتضا کند، نهضت کنید و قیام کنید.» (خمینی، روح الله (امام))
«اگر کسى بگوید مرد مى‌تواند درس بخواند، زن نمى‌تواند؛ مرد مى‌تواند درس بگوید، زن نمى‌تواند؛ مرد مى‌تواند فعالیت اقتصادى انجام دهد، زن نمى‌تواند؛ مرد مى‌تواند فعّالیت سیاسى کند، زن نمى‌تواند، منطق اسلام را بیان نکرده و بر خلاف سخن اسلام حرف زده است. از نظر اسلام، در همه‌ى این فعّالیتهاى مربوط به جامعه‌ى بشرى و فعّالیتهاى زندگى، زن و مرد داراى اجازه‌ى مشترک و همسان هستند. البته بعضى از کار‌ها هست که باب زنان نیست؛ چون با ترکیب جسمانى آن‌ها تطبیق نمى‌کند. بعضى از کار‌ها هم هست که باب مردان نیست؛ چون با وضع اخلاقى و جسمى آن‌ها تطبیق نمى‌کند. این موضوع ربطى به این ندارد که زن مى‌تواند در میدان فعّالیتهاى اجتماعى باشد یا نه. تقسیم کار، بر حسب امکانات و شوق و زمینه‌هاى اقتضاى این کار است. اگر زن بخواهد شوق داشته باشد، مى‌تواند فعّالیتهاى گوناگون اجتماعى و آنچه که مربوط به جامعه است، انجام دهد. البته در عرصه‌ى این فعّالیت‌ها، اسلام حدودى را معیّن کرده است که این حدود، مربوط به زن و اجازه داشتن او براى فعّالیت نیست؛ مربوط به اختلاط زن و مرد است که اسلام روى این مسأله حسّاسیت دارد. اسلام معتقد است که مرد و زن باید یک مرزبندى میان خودشان در همه جا – در خیابان، در اداره، در تجارتخانه – داشته باشند. میان زن و مرد مسلمان، حجاب و مرزى معیّن شده است. اختلاط و امتزاج زن و مرد، مثل اختلاط و امتزاج مردان با هم و زنان با هم نیست. این را باید رعایت کنند. هم مرد باید رعایت کند و هم زن باید رعایت کند. اگر این حسّاسیتِ اسلام نسبت به روابط و نوع اختلاط مرد و زن رعایت شود، همه‌ى کارهایى که مردان مى‌توانند در عرصه‌ى اجتماعى انجام دهند، زنان هم – اگر قدرت جسمانى و شوق و فرصتش را داشته باشند – مى‌توانند انجام دهند.
زنان مى‌توانند تحصیلات عالیه کنند. بعضی‌ها خیال مى‌کنند که دختران نباید تحصیل کنند. این، اشتباه و خطاست. دختران باید در رشته‌هایى که براى آن‌ها مفید است و به آن علاقه و شوق دارند، تحصیل کنند. جامعه، به تحصیلات دختران هم نیازمند است؛ همچنان که به تحصیلات پسران نیازمند است. البته محیط تحصیل باید سالم باشد؛ هم براى پسر و هم براى دختر.» (سید علی خامنه ای-۲۰/۱۲/۷۵)
۴- کار اقتصادی و درآمدزایی برای خانواده وظیفه زن نیست، اما زن از فعالیت اقتصادی منع نشده است.
«از نظر اسلام، مسیر فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی و علمی و اقتصادی زن کاملا باز است. اگر کسی بخواهد زن را از کار علمی و تلاش اقتصادی و اجتماعی و سیاسی محروم کند برخلاف حکم خدا حرفی زده است.» (سید علی خامنه ای-۲۸/۶/۷۵)
۵- رشد معنوی و معرفتی، حق و تکلیف هر انسان و به ویژه زنان به عنوان مربیان جامعه است. «در محراب عبادت ایشان {حضرت زهرا (سلام الله علی‌ها)} ساعت‌های متمادی با خدا راز ونیاز می‌کردند. عبادت و سلوک ایشان برای ما قابل تصور نیست.» (سیدعلی خامنه ای-۱۱/۱۲/۶۴)
۶- اسلام، زن را فعال و تاثیرگذار می‌خواهد، هم در رابطه با خداوند متعال و هم در طول آن در رابطه با خودش، در رابطه با خانواده و در رابطه با جامعه.
قال النبی (ص): أعظم النّاس هُما المُومن یَهتم بأمر دُنیاه و أمر آخِرَته. پیامبر اعظم (ص) فرمود: از همه مردم، گرفتار‌تر، مومن است که باید هم به کار دنیای خویش بپردازد و هم به کار آخرت.
«بعضى افراط مى‌کنند، بعضى تفریط مى‌کنند. بعضى مى‌گویند چون فعّالیت اجتماعى اجازه نمى‌دهد به خانه و شوهر و فرزند برسیم، پس فعّالیت اجتماعى نباید بکنیم. بعضى مى‌گویند چون خانه و شوهر و فرزند، اجازه نمى‌دهد فعّالیت اجتماعى بکنیم، پس شوهر و فرزند را باید رها کنیم. هر دو غلط است. نه این را به خاطر آن، نه آن را به‌خاطر این، نباید از دست داد.» (سیدعلی خامنه ای- ۲۰/۱۲/۷۵)
بررسی راهکارهای اصولی-اجرایی در ساحات مختلف
بر اساس اصول بنیادی مطرح شده در باب شئون مختلف زنانگی لازم است تا با اندیشه پیرامون ساحات مختلف به راهکارهایی برخاسته از اصول و شایسته و بایسته اجرا دست یابیم.
فقهی-اجتهادی
یکی از اصلیترین مبانی برای فهم نسبت وظایف و حقوق اجتماعی و خانوادگی زن طبیعتا فقه بوده و لازم است در این زمینه به اجتهادات موجود مراجعه و خلا‌ها را شناسایی نموده و از مجتهدین مطالبه کرد.
در مباحث مربوط به زنان، قاعده‌‌های فقهی، اخلاقی، کلامی، سیاسی، اقتصادی، تربیتی هست که در سیاست گذاری‌ها و تربیت جامعه از این موارد استفاده نمی‌شود. همچنین موارد کثیری هست که مسکوت مانده و فقه باید به روش متدیک و اصولی خود به این مسایل پاسخ درخور دهد. به طور مثال در بحث امر به معروف و نهی از منکر با تکیه بر آیه أعوذُ بِالله مِنَ الشیطانِ الرَجیم. المؤمنونَ و المؤمنات بَعضُهُم اَولیاءُ بَعض. مردان و زنان مؤمن نسبت به همدیگر ولایت دارند ولایت اجتماعی دارند. ولایت سیاسی دارند یعنی در برابر هم مسئولند. حد و حدود امر به معروف و شرایط و مسایل کلی آن در آمده و در کتب فقهی ذکر شده اما نسبت این قاعده با برخی دیگر از وظایف زن مثل حیا و عفاف، مثل وظایف همسرداری و مادری و… به درستی تبیین نشده است. اغلب تکالیف اجتماعی که بین مرد و زن هم مشترک است بیرون از خانه رخ می‌دهد. امر به معروف، نهی از منکر، وجوب تعلیم و تعلم، صلهٔ ارحام، انفاق، صدقه، ایثار، جمعه و جماعات، این‌ها را باید تبیین نمود و نسبت این مسایل را با وظایف زنان دقیق‌تر مشخص کرد. البته این فقط گریبان گیر زنان نیست. مردان نیز‌گاه بین وظیفه تامین معاش خانواده و انجام وظایف و تکالیف دینی و سیاسیشان ممکن است تضاد‌ها و تعارضاتی ببیند که لازم است جدی‌تر به این مقوله پرداخته شود.
لازم است تا افق‌ها پیرامون احادیث و آیات اختلافی تکلیفی-حقوقی تحقیق و اجتهاد داشته باشند و گره‌های ذهنی-عینی مسایل زنان را بگشایند. رهبری در این مقام تاکید ویژه‌ای بر اجتهاد زنان در باب مسایل مربوط به زنان داشته‌اند و حضور زنان فقیه فیلسوف را در عرصه اجتهاد پویا امری ضروری قلمداد می‌کنند. طبیعتا این مسئله از حیث موضوع‌شناسی فقهی قابل توجه است. لازم است تا لیستی از سوالات که جواب گوی آن فقه باید باشد تهیه شده و برخی در قالب دروس خارج فقه و پژوهش‌های طلبگی و برخی در قالب استفتا حل و فصل گردد.
هرچند حوزه تا کنون تلاش قابل توجهی برای این مسئله داشته و علاوه بر رهبران نظام، شخصیت‌هایی چون شهید مطهری و آیت الله جوادی آملی و… تلاش‌های قابل تقدیری داشته‌اند.
تاریخی-تمدنی
نقش زنان در تاریخ اسلام و تاریخ انبیا و همچنین نحوه و کیفیت حضور ایشان در خانواده و جامعه می‌تواند از طرفی ظرایف و لطایف نگاه دینی را مشخص نماید و از سویی دیگر الگویی برای بهره برداری زنان امروز باشد. آن طور که از روایات تاریخی بر می‌آید حضور زنان در تاریخ اسلام در بیعت‌ها و جنگ‌ها، در جلسات مهم سیاسی و حکومتی و اجتماعی، در امور خیریه و عام المنفعه، در تجارت و اقتصاد همراه و ملازم با امر مهم خانه داری بوده است. خود حضرت زهرا سلام الله علی‌ها هم به مطالعه و علم آموزی و کسب معرفت اهتمام داشته‌اند، هم در جنگ‌ها و غزوات پدر خویش را همراهی می‌نموده‌اند، هم به پرستاری و آب رسانی می‌پرداختند، هم در آموزش علوم مختلف به زنان و مردان تلاش داشته‌اند، لازم و ضروری است که نقش زنانی چون آسیه، مریم، ساره، حضرت خدیجه، حضرت زینب، زنان صدر اسلام و تاریخ تمدن اسلامی و در راس همه ایشان حضرت فاطمه زهرا سلام الله علی‌ها با دقتی مضاعف تحقیق و تبیین شود و با به روزرسانی‌ای قالبی همراه با حفظ و تقویت محتوا به نسل تشنه امروز عرضه گردد. به طور مثال یکی از الگوهای متاخر که مقام معظم رهبری به عنوان الگویی برای زنان به ایشان اشاره داشته‌اند خانم شهیده بنت الهدی صدر هستند که فعالیت‌های مختلف فرهنگی و جهادی و علمی داشته‌اند اما متاسفانه شخصیت ذو ابعاد ایشان و روش اداره فعالیت‌ها و نسبت و اولویت بندی بین فعالیت‌ها مغفول مانده است.
در تاریخ اسلام شواهد برای حضور زنان موفق در عرصه‌های مختلف فراوان است که ما را به این نتیجه می‌رساند که لازم است هم بیش از پیش به تاریخ و تمدن اسلامی نظر داشته و نقش و جایگاه زنان را به تمامه دریابیم و سبک زندگی ایشان را مورد مداقه و مطالعه قرار دهیم و هم هر آنچه تا کنون به آن دست یافته‌ایم را به درستی به جامعه منتقل کنیم.
فلسفی-اجتماعی-روانی
کار بر روی فلسفه خانواده و فلسفه اجتماعی با نگاهی جدید و اصولی و روشمند در متون جدید فلسفه اسلامی جدی گرفته نشده است. بیشتر مباحث مربوط به خانواده ذیل بحث حکمت عملی است که در کتب جدید فلسفی کمتر دیده شده است. کارکردهای اصلی خانواده، نسبت خانواده و اجتماع، وظایف متقابل زن و مرد در خانه و جامعه، همچنین شناخت ذهن و تفاوت‌های زن و مرد از لحاظ ذهنی و روانی، پروژه‌هایی است که لازم است به آن توجه جدی شود و گمانه زنی‌ها و حدس‌های متکی به نظرات افراد جای خود را به‌شناختی دقیق‌تر و عالمانه‌تر بدهد.
هرچند در این زمینه کارهای انجام نشده زیاد است اما لازم است کارهایی که انجام شده و نتایج و تحقیقاتی که مورد بررسی قرار گرفته بیش از پیش ارزش گذاری شود. لازم است که شرافت خانه داری و تربیت فرزند بیش از پیش پررنگ شده و الگوهای سبک زندگی متناسب با اصول شریعت و قواعد عقلانیت، تولید و عرضه شود.
حقوقی-تقنینی
کمبود‌ها و کاستی‌هایی که در بحث حقوق خانواده و حقوق اجتماعی زنان است با استخراج از اسلام ناب و با اجتهاد دقیق بررسی و اصلاح شود. به نظر می‌آید گاهی اصلاح قوانین مربوط به زنان بیش از آنکه متاثر از روح اسلامی قوانین باشد متاثر از تبلیغات و جوسازی کمیسیون‌ها و نهادهای فعال مدنی در عرصه زنان است. لازم است تا علاوه بر اصلاح قوانین به فلسفه حقوق هم بیش از پیش پرداخته شده و دلایل و اغراض احکام معلل و تبیین شود تا به هر بهانه واهی‌ای مجبور به عقب نشینی از احکام الله نشویم و قدرت اقناعی خوبی برای پرسش کنندگان داشته باشیم.
نهادی-اجرایی
تمهیداتی برای کار بانوان اندیشیده شود که بتوانند علیرغم استفاده از توان و پتانسیل علمی و فکریشان، از نقش اساسیشان در خانواده باز نمانند. به طور مثال استفاده از روش‌هایی که نیاز کمتری به حضور منظم و زمانمند و پرساعت است به روش‌هایی که مجازا نیز می‌توان از اندیشه و توانمندی زن بهره برد. همچون، دور کاری، کار پاره وقت و کارهایی که از طریق ارتباطات مجازی هم قابل پیگیری باشد.
همچنین رعایتشان زنانه و نسپردن کارهایی که روحیه زنانه را آسیب پذیر کرده و یا زنان را مجبور به رعایت قواعدی چون اطاعت بی‌چون و چرا از مافوق می‌کند و یا مشاغلی که بیش از توان فکری و علمی زن، جاذبه‌های بصری او را موضوعیت بخشیده از مسایلی است که باید برای منع و رفع آن تمهیداتی اندیشید.
رعایت عدم اختلاط جهت حفظ سلامت روحی و روانی زن و مرد و نسپردن کارهای سنگینی که خستگی ذهنی و جسمی طاقت فرسایی دارد و امکان بهره دهی زن در خانواده را کاهش می‌دهد نیز از اصول مهم است.
تربیتی-بینشی
جدی گرفتن مقوله تربیت ویژه دختران در مدارس برای تقویت مهارت‌ها، ویژگی‌ها و خلقیات لازم برای زندگی آینده از اصول مغفول آموزشی نهادهای متولی است. حیات طیبه‌ای که در آن زن، نقش مهم همسری، مادری و ملازمت آن‌ها با نقش اجتماعی را به درستی بیاموزد و برای پذیرش این نقش‌ها آماده شود. در حال حاضر دختران برای یک زندگی شبیه مردان و با نقش‌هایی شبیه ایشان تربیت می‌شوند و کارویژه ایشان در عالم جدی انگاشته نمی‌شود و نهایت تفاوت در آموزش به مربا پختن دخترانه و کار مکانیکی پسرانه ختم می‌شود.
مباحث جدی‌تر و عملیاتی‌تر در ساحات ذکر شده را به متخصصین و متولیان امر واگذار می‌کنیم و اجمالا به ذکر نکاتی برخاسته از اصول ذکر شده، جهت تسهیل اجرای نقش زنانگی می‌پردازیم.
نکات کاربردی
۱- آرمان گرایی و افزایش ظرفیت‌های فکری و عملی از اصول مهم در تحقق شرایط کمالی زنانگی است. ایده‌های ناب و خوب برای مدیریت بهتر فعالیت‌ها و لحاظ کردن شرایط ویژه زندگی خود، استفاده از تجارب افراد موفق، تن ندادن به قالب‌ها و کلیشه‌های رایج، افزایش توان جسمی و حفظ سلامتی با تغذیه مناسب و ورزش همه از لوازم حضور موفق زنانه در عالم است. و مهم‌تر تقویت اراده و خالص سازی نیت است که منجر به تن دادن بدن به خواست اراده می‌گردد. در این باره، حضرت امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: ما ضَعُفَ بَدَنٌ عَمّا قَویَتْ عَلَیْهِ النِّـیَّةُ بدن ناتوانی نمی‌کند در جایی که اراده قوی باشد.
الف) ساده زیستی و درگیر تشریفات و تجملات زندگی روزمره نشدن علاوه بر موضوعیت داشتن برای تربیت نفس طریقیتی است برای مدیریت بهتر و سریع‌تر فعالیت‌های اجرایی خانه. زمانی که قرار است صرف پیگیری آخرین مدل‌ها و مد‌ها و یا چینش وسایل پر زرق و برق منزل شود می‌تواند صرف رشد علمی و معرفتی و سیاسی زن گردد.
ب) استفاده از وسایل و لوازم خانگی کارا و تسهیل گر. رعایت اصل ساده زیستی به معنی بهره بری از وسایلی که صرفه جویی خوبی در زمان و توان زن دارد نیست. بلکه فکر مدبری نیاز است که بتواند بی‌توجه به کلیشه‌های رایج و قالب‌های مشخص، خود برای زندگی و وسایل زندگی خود تصمیم بگیرد و تنها آن لوازم و وسایلی را برگزیند که مددکار او در بهتر زیستن‌اند.
ج) استفاده حداکثری از زمان و کم کردن فعالیت‌های غیر ضرور. به جای تماشاکردن تلویزیون به مطالعه بپردازد و میهمانی‌ها را به فضایی برای مباحثه‌های عالمانه و گفتگوهای سازنده تبدیل کند و تماس‌های تلفنی غیر ضرور را کاهش دهد و وقتش را در استفاده از اینترنت و… مدیریت کند. و تعارفات بی‌جا را که منجر به اتلاف وقت است کنار بگذارد و صراحتا برنامه منظم خود را به دیگران اعلام دارد تا از فعالیت‌های مختلف خود باز نماند. حضرت زهرا سلام الله علی‌ها یک روز را به کار خانه و یک روز را به عبادت و مطالعه اختصاص می‌دانند و ساعات مخصوصی را برای درس گفتن داشته‌اند. همچنین با خلاقیت بتواند تفریحات خانواده را در راستای رشد خانواده قرار دهد مثل قصه گویی افراد برای یکدیگر یا مطالعه دسته جمعی کتاب و…. که رشد خانواده و کنار هم بودن خانواده را توامان تامین کند.
۲- افزایش کیفیت حضور در خانه چه برای زنانی که همیشه در خانه هستند و چه آنانی که وقتی را در بیرون از منزل سپری می‌کنند و اختصاص وقت ویژه‌ای برای رسیدگی به مسایل و مشکلات همسر و فرزندان در طول روز علاوه بر در دسترس بودن برای اهل خانه. مهم‌تر از حضور دائم و بی‌کیفیت در کنار خانواده، حضور آگاهانه، مشکل گشا، صمیمانه، دلسوزانه، پر رنگ و پر کیفیت است. زنانی که از مسایل و مشکلات همسر و فرزندان خود باخبرند و برای حل مسایل ایشان با تمام توان به یاریشان می‌شتابند و نه زنانی که جسمشان کنار خانواده است و فکرشان برای خانواده کار نمی‌کند و قلبشان برای خانواده نمی‌تپد.
۳- اولویت بندی تکالیفی که بر دوش هر فرد است، گام اصلی آغاز فعالیت است. چرا که اگر اولویت دار‌ترین فعالیت انجام نشود هرچند که فعالیت‌های مختلفی پیگیری و اجرا شود ذره‌ای نمی‌ارزد و حتی بازخواست الهی را در پی دارد. اما اولویت بندی و پرداختن به اهم برنامه‌ها و وظایف علاوه بر آرامش فردی، انجام صحیح وظیفه دینی را نوید می‌دهد.
طبیعتا زن بر اساس آنچه از اهمیت وظایف مختلف زنانه ذکر شده است و شناخت هرکس از توانمندی‌ها و استعدادهای خود و شرایط پیرامونی و موجبیت‌های محیطی باید برای خود برنامه‌ای اصولی داشته باشد تا بر اساس آن فعالیت‌هایش را سامان بخشد. رشد معرفتی و معنوی، حفظ خانواده و همراهی و یاری همسر، فرزندآوری و تربیت وی، رشد علمی و حضور اجتماعی-سیاسی به ترتیب می‌تواند اهم فعالیت‌های زن باشد. در این صورت ضروری است تنها زنانی در عرصه‌های اجتماعی سیاسی وارد شوند که یا هنوز تکلیف حفظ خانواده و تربیت فرزند بر دوششان نیست و یا توان انجام این وظایف چندگانه را باهم داشته باشند. همچنان که درمعیار‌ها اصل شوق و علاقه و توان برای حضور اجتماعی ذکر شده است.
۴- آموختن علم که از واجبات حیات انسانی و اسلامی است، در قالب‌های متفاوتی می‌سر خواهد بود. علم آموزی مسئله‌ای تعطیل بردار نیست بلکه می‌طلبد که عمری صرف این قضیه شود. اگر به دلیل تعدد فرزندان، شرایط خاص اقتصادی خانواده و.. امکان حضور در کلاس‌های رسمی آموزشی در سال‌هایی از زندگی وجود ندارد روش‌های جایگزین دیگر قابل استفاده خواهد بود. مطالعه، بهره‌مندی از اساتید به صورت مقطعی و غیر رسمی، استفاده از امکانات آموزشی مجازی و غیر حضوری و روش‌های مختلف دیگری که می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
۵- زنان ترجیحا فقط در شرایطی به فعالیت‌های اقتصادی بپردازند که:
الف) خانواده به دستمزد اقتصادی زن نیاز واجب داشته باشد و بدون فعالیت اقتصادی زن حیات عادی خانواده با مشکل مواجه شود. مثل زنانی که سرپرست خانواده‌اند و یا همسرانشان از کار افتاده می‌باشند. هرچند در چنین مواردی دولت باید به یاری این زنان بشتابد و نیازشان را مرتفع سازد و در درجه اول وظیفه بیت المال است اما در شرایطی که این مهم رخ ندهد، زن طبق وظیفه‌ای اخلاقی و نه حقوقی و فقهی بار مسئولیت خانواده را به دوش می‌کشد و یا کمک همسر خود در این زمینه می‌باشد.
ب) زنانی که مایلند با رعایت اصولِ فعالیتِ اقتصادیِ زنان که ذکر شد، به همسرشان در تامین معاش کمک کنند تا همسر بتواند نقش‌های داوطلبانه بیشتری را در جامعه ایفا کند. در این صورت بهتر است شرایط به گونه‌ای رقم بخورد که به ساحت اصلی که خانواده است لطمه وارد نشود و همچنین زن به دلیل فعالیت اقتصادی از رشد علمی و معنوی ومعرفتی خویش باز نماند.
ج) زنانی که مهارت خاص و یا توانمندی ویژه و یا تخصص و استعدادی دارند که مایلند جامعه را از آن بهره‌مند و منتفع سازند و حتی در مواردی که نیاز جامعه متوقف به حضور ایشان است، حضور ایشان ضروری است.
د) فعالیت اقتصادی به انگیزه تفنن یا کسب استقلال مالی شایسته و ستودنی نیست و اگر مضر برای زندگی شخصی و حیات دینی نباشد، قطعا مفید نیز نخواهد بود.
۵- توکل بر خداوند و طلب استعانت و یاری از ذات باری، جهت افزایش ظرفیت‌های فکری- عملی و تقویت توان و یادآوری مسیر و غایت انا الیه راجعونی حرکت، لازم و جاری در لحظه‌های زندگی باشد.
۶- البته نقش مرد در خانواده و وظیفه یاری رساندن طرفین به یکدیگر برای رشدی همه جانبه از مسایل مهمی است که باید خود زوجین با توجه به شرایط و روحیات خود آن را در نظر داشته باشند و با کاهش توقعات مادی و افزایش تلاش و روحیه جهادی و سخت کوشی به حیاتی طیبه و قرب الهی دست یابند-انشاالله
منابع و مواخذ:
۱- بانکی‌پور فرد، امیرحسین (۱۳۸۱)، آیینه زن-مجموعه موضوعی سخنان مقام معظم رهبری، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، نشر طه، قم، چاپ اول
۲-پور جوادی، رضا، رساله تدبیر منزل در جامع العلوم فخر رازی، مجله معارف، فروردین – تیر ۱۳۷۹، شماره ۴۹
۳- حکیمی، محمدرضا، حکیمی، محمد، حکیمی، علی (۱۳۸۸)، الحیاة (مجموعه احادیث)، دلیل ما، قم، چاپ اول، جلد هشتم
۴- خمینی، روح الله (امام) (۱۳۸۷)، جایگاه زن در اندیشه امام خمینی (ره) -تبیان، آثار موضوعی، دفتر هشتم- موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، تهران، چاپ یازدهم
۵- رحیم‌پور ازغدی، حسن، مجموعه سخن رانی ها-زن-، سی دی ۲، پاییز ۸۸
۶- سایت مقام معظم رهبری، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله) http://farsi.khamenei.ir
* این مطلب با تلخیص در ماهنامه زمانه منتشر شده است.
هر مشکلی تا عواملش تو جامعه وجود داره از بین نمیره و این مدل نسخه پیچیدن ها جز بدتر کردن اوضاع نتیجه‌ای نداره. به یمن اتفاقاتی که در دهه های گذشته رخ داده و فرهنگ غلط, جمعی زیادی زن در جامعه وجود دارند که هیچ گاه به نقش همسری و مادری نخواهند رسید و مجبورن اشتغال داشته باشن و از طرف دیگه از جایی که مرغ همسایه همیشه غازه و -البته این واقعیت رو هم نباید نادیده گرفت که حقوق اولیه و شرعی خیلی از زنان پس از ازدواج هم نادیده گرفته میشه- زنانی که از موهبت نقش همسری و مادری برخوردارن هم برای اینکه از جامعه عقب نمونن به اشتغال روی میارن و نتیجه این میشه که میبینید و مطمئن باشید که بدتر هم خواهد شد!