مسعود براتی- برای آشنایی با وضعیت سیاست خارجی ایران در زمان کنونی و نیز ارزیابی عملکرد آن، خوب است تا مقداری با فرصت‌ها و تهدیدهای آن آشنا شویم و بعد از آن امکانات و محدودیت‌های آن را نیز بشناسیم تا بتوانیم به طور منصفانه عملکرد سیاست خارجی و دستگاه دیپلماسی را نقد نماییم.
الف) فرصت‌ها
۱- بیداری اسلامی:
یکی از مهمترین فرصت‌های پیش‌روی دستگاه دیپلماسی پدیده بیداری اسلامی است. تحولات صورت گرفته در کشورهای شمال آفریقا و خاورمیانه، بستر مناسبی را برای توسعه روابط سیاسی ایران با این کشورها ایجاد نموده است. به خصوص اینکه ریشه این تحولات همسو با انقلاب اسلامی ایران است. گفتمان مشترک و مولفه‌های مشترک فراوانی میان ایران و این کشورها وجود دارد. استقلال طلبی و نفی وابستگی، عدالت‌خواهی، مردمی بودن و از همه مهمتر توجه به شریعت اسلام مولفه‌های مشترک گفتمانی است که فرصت مناسبی را برای بسط و توسعه روابط خارجی ایران فراهم نموده است.
متاسفانه در حال حاضر، مهمترین اقداماتی که به منظور استفاده از فرصت بیداری اسلامی در کشور انجام شده است، حرکت‌های نمادین و از جنس برگزاری همایش بوده است. این اقدامات مهم و لازم است اما کافی نیست. ترس ماندن در سطح نمادین وجود داشته و اگر در این سطح کار متوقف شود، تنها شعاری از بیداری اسلامی باقی خواهد ماند. مانند برخی از اقدامات بین‌المللی که از ابتدای انقلاب صورت گرفته است. نکته مهم این است که باید استفاده از فرصت بیداری اسلامی به عنوان یک فرصت بی‌نظیر، به لایه‌های مختلف نفوذ نماید. باید روابط فرهنگی، علمی، اقتصادی و سیاسی میان ایران و کشورهای بیداری اسلامی شکل گیرد تا به معنای واقعی بتوان گفت که بیداری اسلامی به اهداف خود نزدیک شده است.
دستگاه دیپلماسی یا همان وزارت امور خارجه از مهمترین دستگاه‌های حکومتی است که باید در تحقق این مهم وارد گود شود. درحال حاضر این برداشت وجود دارد که این دستگاه به میزان مطلوب فعال نبوده و نیست و همچین راهبردی برای تغییر وضع موجود نیز مشاهده نمی‌شود.
۲- ریاست جنبش عدم تعهد
فرصت دیگر دستگاه دیپلماسی، ریاست ایران بر جنبش عدم تعهد است. این جنبش به دلیل عضویت اکثریت کشورهای جهان (بیش از ۱۲۰ کشور) ظرفیت‌های بسیاری در ایجاد تحولات بین‌المللی را داراست. یکی از این ظرفیت‌ها که مورد توجه ایران در نشست تهران نیز بود، مساله تحول ساختار سازمان ملل است. وزارت امور خارجه باید با برنامه‌ریزی مناسب و حساب‌شده بتواند حداکثر استفاده را از این فرصت بنماید. اقدامات ایران در زمان برگزاری نشست تهران قابل تحسین بوده و می‌توان آن را یک موفقیت برای دستگاه دیپلماسی ایران دانست. اما توجه به اینکه کار تمام نشده و تازه ابتدای مسیر هستیم، بسیار مهم است. زیرا امکان رخوت و رکود به دلیل خوشی پیروزی بسیار وجود دارد.
۳- دستاوردهای علمی و فناوری کشور و توانمندی در حوزه نظامی
یکی دیگر از فرصت‌های دستگاه دیپلماسی، دست‌آوردهای علمی و فناورانه دانشمندان کشور است. همچنین توانمندی‌های حوزه نظامی نیز فرصت مناسبی را در اختیار دستگاه دیپلماسی قرار می‌دهد تا به وسیله آن بتواند در عرصه بین‌المللی اهداف خود را پیش ببرد. چند سالی است که مفهوم دیپلماسی علم و فناوری در کشور شکل گرفته است که به معنای هم‌افزایی میان دو حوزه علم و فناوری و دیپلماسی است. وزارت خارجه با درایت مناسب می‌تواند از این ظرفیت‌ها به عنوان آورده‌ای در روابط دیپلماتیک خود استفاده کند. توجه به این نکته نیز اهمیت مساله را دوچندان می‌کندکه کشورهای هدف در سیاست خارجی ایران نیازمند توانایی‌های علمی و فناورانه ایران می‌باشند. آنچه که لازم است اتفاق بیفتد ایجاد پل و ارتباط هدفمند میان داخل و خارج کشور از طریق وزارت امور خارجه است.
۴- دیپلماسی عمومی و استفاده از ظرفیت گروه‌های مردمی
عرصه دیپلماسی عمومی یک فرصت برای سیاست خارجی ایران تلقی می‌شود. چرا که در این عرصه دست ایران از نظر محتوا و حرف پر است. جمهوری اسلامی ایران برای ارتباط با مردم کشورهای دیگر مشکل محتوایی ندارد اما در حوزه تاکتیک و تکنیک بسیار خلا وجود دارد. همچنین از نظر نهادی نیز توجه بیش از حد به دستگاه‌های دولتی آسیب جدی این عرصه است.
دستگاه دیپلماسی برای استفاده از فرصت دیپلماسی عمومی باید بستر مناسب برای حضور گروه‌های مردمی و غیردولتی را فراهم نماید. در حال حاضر این برداشت به ذهن متبادر می‌شود که نگاه به دیپلماسی عمومی در دستگاه دیپلماسی نگاهی دولت محور بوده و توجهی به ظرفیت گروه‌های مردمی نمی‌شود. برای نمونه در مساله حقوق بشر این نگاه به خوبی دیده می‌شود.
ب) تهدیدها
۱- تحریم
شاید بتوان تحریم را مهمترین تهدید در عرصه بین‌المللی برای ایران متصور شد. البته نه به این معنا که باید از تحریم ترسید. اگر بخواهیم تحریم را از نگاه داخلی ببینیم، نه تنها تهدید نیست بلکه فرصتی برای رشد و پیشرفت است. اما به هر حال از نگاه سیاست خارجی، پدیده تحریم سبب ایجاد محدودیت‌هایی برای دستگاه دیپلماسی می‌شود. این انتظار از دستگاه دیپلماسی وجود دارد که از تهدید تحریم را به فرصتی برای سیاست خارجی تبدیل نماید.
برای نمونه یکی از فرصت‌های ایجاد شده در پی اعمال تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران، فرصت مشروعیت زدایی از اقدامات آمریکا در فضای بین‌المللی است. به راحتی می‌توان از منظر حقوق بین‌الملل نامشروع بودن اقدامات آمریکا را اثبات نمود. اما اثبات علمی به تنهایی کافی نیست و لازم است تا جریان‌های اعتراضی در سطح بین‌المللی ایجاد شود. دستگاه دیپلماسی در این میان می‌توان نقش راهبری را ایفا نماید. متاسفانه وزارت خارجه در حال حاضر این نقش را نمی‌تواند ایفا کند که آن نیز ریشه در ضعف‌های ساختاری آن دارد.
یکی از نمونه‌های خوب برای الگو شدن، حرکت اعتراضی بود که گروه‌های ضد جنگ در ابتدای امسال و در ۸۰ شهر جهان در اعتراض به سیاست‌های خصمانه آمریکا علیه ایران انجام دادند و در تجمعات عکس‌هایی از شهدای هسته‌ای ایران نیز دیده می‌شد. شعار این اعتراضات نفی تحریم، ترور و جنگ علیه ایران بود. البته باید گفت که در این حرکت چه مستقیم و چه غیر مستقیم وزارت خارجه ایران دخالتی نداشت و نهادهای غیردولتی عامل اصلی این اقدام بودند. اما وزارت خارجه می‌تواند اینگونه حرکات را ضریب دهد و از سرمایه ایجاد شده توسط آنان در پیشبرد اهداف خود استفاده نماید.
وزارت خارجه بسیار بیش از پیش نیازمند شکل‌دادن به دیپلماسی اقتصادی برای مواجهه با تحریم‌های اقتصادی است. باید گفت که اگر وزارت خارجه در این مهم درست عمل می‌نمود ما نباید شاهد وابستگی به منابع محدود برای تامین نیازهای اقتصادی می‌بودیم.
علاوه بر این ایجاد و هموار کردن مسیر برای توسعه روابط اقتصادی با کشورهای همسو و بالاخص کشورهای منطقه از حداقل کارهای ممکن است که وزارت خارجه می‌تواند نقش راهبر را در آن ایفا نماید که در حال حاضر اینگونه نیست.
۲- مساله حقوق بشر
تهدید دیگری که ایران در فضای بین‌المللی با آن روبه‌رو است، مساله متهم بودن ایران به نقض حقوق بشر است. این مساله سبب می‌شود تا وجهه ایران در میان افکار عمومی مورد حمله قرار گیرد. مساله مهم راهبرد مقابله با این حملات است که باید توسط وزارت خارجه تعیین و اجرا شود. یکی از راه‌های مقابله که تاکنون نیز از سوی وزارت خارجه دنبال می‌شده است، راهبرد تبیین‌گری است. این کار اگر چه خوب و لازم است اما کافی نیست. وزارت خارجه باید بداند که این حملات تمامی نداشته و اگر تنها به پاسخ‌دادن مستدل و حقوقی بسنده نماییم (که تاکنون اینگونه بوده است) ما همیشه در موضع دفاع و انفعال قرار خواهیم داشت. به نظر اتخاذ راهبرد تهاجمی به ما فرصت ایجاد فضای تنفس را خواهد داد. رویکردی که تاکنون مورد غفلت دستگاه دیپلماسی کشور بوده است. برای نمونه وزارت خارجه ایران می‌تواند گزارش‌های منظم از وضعیت حقوق بشر در آمریکا و کشورهای همسو با آمریکا در جهان منتشر کند. کاری که برای وزارت خارجه با نمایندگی‌های فراوان در سطح جهان بسیار سهل و آسان است. متاسفانه وزارت خارجه نشان داده است که بیشتر اقداماتش از روی موضع انفعالی بوده و با نگاه‌های روبه جلو و فرصت محور غریبه است.
۳- رقیب‌های منطقه‌ای همچون ترکیه و قطر
از دیگر تهدیدهای سیاست خارجی ایران به خصوص در منطقه، فعالیت کشورهای رقیب است. ترکیه و قطر دو کشور اصلی در رقابت با ایران می‌باشند. مهمترین مساله‌ای که رقابت را نشان می‌دهد مساله فلسطین و پس از آن بیداری اسلامی است. دستگاه سیاست خارجی ایران باید برنامه‌ای مشخص و حساب شده برای ایجاد توازن فعالیت‌های این دو کشور داشته باشد. متاسفانه دیپلماسی فرهنگی ترکیه و دیپلماسی عمومی قطر بسیار فعال‌تر از دیپلماسی ایران است. هرچند که این دو کشور محتوای مناسب برای جذب مردم منطقه را ندارند، اما فعالیت‌های منسجم و برنامه‌ریزی شده آنها، سبب ایجاد هزینه برای دیپلماسی ایران می‌شود. در نتیجه وزارت خارجه برای کاهش هزینه اقدامات این دو رقیب نیازمند فکر، برنامه‌ریزی و اقدام است.
Sorry. No data so far.