بررسی شعر کودک و نوجوان در گفتگو با علی‌ باباجانی

به گزارش تریبون مستضعفین هجدهم تیرماه روز ادبیات کودک و نوجوان نام‌گذاری شده است. با توجه به جایگاه ویژه‌ی شعر و داستان کودک و نوجوان و تاثیر مستقیم آن در فرهنگ جامعه، به سراغ علی باباجانی یکی از فعالین در این حوزه رفتیم و با او درباره‌ی این‌ گونه‌ی مهم ادبیات و نقش آن در فرهنگ‌سازی به گفتگو نشستیم.

«بهار کی می آید؟» ، «آدم‌ ب‍رف‍‍ی‌ چ‍ش‍م‌ ت‍ی‍ل‍ه‌‌ا‌ی‌»، «آنجا که دلم جا ماند»، «آمدی در شهر ما گل كاشتی» و «گنجشك های كوچك شاعر» مجموعه اشعار و داستان‌های باباجانی برای مخاطب کودک و نوجوان است که تاکنون به زیور طبع آراسته گردیده است.

یک معرفی کوتاه از خودتان بفرمایید.
کوتاه سخن این که متولد اولین روز سال 1352 هستم با مدرک کارشناسی ارشد ادبیات و در حال حاضر سردبیر مجله‌ی سنجاقک هستم.

از فعالیت‌هایتان در زمینه شعر کودک و نوجوان بگویید؟
سال‌هاست در عرصه‌ی ادبیات کودک و نوجوان قدم و قلم می‌زنم و از سال 1388 به طور جدی فعالیتم را در مجله‌ی سلام بچه‌ها شروع کردم و زمینه‌ای شد برای ادامه‌ی فعالیتم در حوزه‌ی شعر کودک و نوجوان. ارتباط با مجلات کودک و نوجوان و همچنین آشنایی با شاعران کودک و نوجوان و جشنواره‌های مختلف و علاقه به فعالیت در این زمینه مرا مصمم به ادامه‌ی راه کرد.

جایگاه شعر کودک و نوجوان در کشورمان به چه صورت است؟
از دوره‌ی مشروطه شاعرانی در این عرصه گام گذاشتند. شاعرانی که به طور جدی در عرصه‌ی بزرگسال کار می‌کردند. اما در کنار شعر بزرگسال، قدم های کوچکی در این زمینه برداشتند که زیاد چشمگیر نبود. نوعاً شعر آن‌ها حالت تعلیمی و نگاه معلمانه داشت. هدفشان آموزش بود و این که به کودک بفهمانند چه کاری خوب است و چه کاری بد. شاعران با توجه به نیاز کودکان، با بهره مندی از ترانه، لالایی و بازی و سرود به سرودن شعر برای کودکان روی آوردند و در این عرصه پیشگام شدند. از جمله آن‌‌ها می‌توان به میرزا آقاخان کرمانی، ملک الشعرای صبا، محمدتقی بهار، دهخدا، نسیم شمال و ایرج میرزا اشاره کرد.

در ادامه نیما یوشیج و یحیی دولت آبادی به این تجربه دست زدند.بعد از نیما شاعران کودک ایرانی از راه آشنایی با شعرهای کودک کشورهای دیگر به اهمیت زبان کودک و ساختار شعری آن پی بردند و به فرم درونی شعر توجه کردند.احمد شاملو توانست با توجه به ترانه‌‌های موجود دست به کار نویی بزند و ترانه هایی بسراید که هم مناسب بزرگسال باشد و هم کودک و نوجوان.

گردآوری شعرهای عامیانه بدون دخل و تصرف از گام‌‌های اولیه پیوند کودک با شعر بود. پس از آن شاعرانی با دخل و تصرف و ویرایش و نظم اشعار گام بعدی را برداشتند. و سر انجام شاعرانی مثل شاملو بر اساس این ترانه‌‌ها، دست به سرودن شعر زدند.

شعر کودک در سال 1300 با همت جبار باغچه بان و تاثیر پذیری از ادبیات غرب، شکل جدیدی به خود گرفت. چاپ مجلات مخصوص کودکان از جمله «دانش آموز»، سپیده فردا، کیهان بچه‌‌ها، اطلاعات دختران و پسران و… در پیشرفت شعر کودک و نوجوان موثر بود. یکی دیگر از زمینه‌‌های پیشرفت شعر کودک و نوجوان، تاسیس شورای کتاب کودک و نوجوان و کانون پرورش کودکان و نوجوانان بود.

جبار باغچه بان، مهدی آذر یزدی، منوچهر نیستانی، عباس یمینی شریف، پروین دولت آبادی و… شاعران بعدی بودند که در این راه گام برداشتندو البته شاعران بزرگسالی مثل فریدون توللی، سیاوش کسرایی و محمد استعلامی در حد یکی دو کتاب برای کودکان شعر سرودند.

از میان این شاعران، محمود کیانوش شعر کودک را جدی گرفت. چرا که وی با نظریه‌‌های شعر کودک و نوجوان آشنا بود. در مرحله‌ی بعد می‌توان به پروین دولت آبادی و عباس یمینی شریف اشاره کرد. زیرا این شاعران توانستند با بهره گیری از زبان، تخیل و موسیقی اشعاری را بر اساس معیارهای شعری کودک و مطابق ذهن آنان بسرایند.

با تلاش شاعران قبل از انقلاب، راه برای شاعران جدید هموارتر از قبل شد. بنابراین طبیعی بود که دیگر شاعران بعد از انقلاب، مانند ایرج میرزا زبان به اندرزهای پدرانه نگشایند و یا مانند عباس یمینی شریف در آثارشان شعر سنگین را در کنار شعر سبک ننشانند.

شاعران دوره دوم از شعر جدید کودک به دو گروه با نام و بی نام تقسیم می‌شوند. کسانی که آثار متعددی از آنها به چاپ رسیده است و کسانی که در مجلات و روزنامه‌ها به چاپ یکیا دو اثر مبادرت ورزیده‌اند. از مطرح‌ترین چهره‌های شعر جدید کودک افراد ذیل را می‌توان نام برد:

مصطفی رحماندوست، شکوه قاسم نیا، افسانه شعبان نژاد، اسدالله شعبانی، ناصر کشاورز، جعفر ابراهیمی «شاهد» افشین علاء، بیوک ملکی، جمال الدین اکرمی، محمد کاظم مزینانی، سلمان هراتی، قیصر امین پورو..

شعر کودک و نوجوان بعد از انقلاب را میتوان در سه دهه بررسی کرد.دهه‌ی اول انقلاب باعث رشد کمی همه‌ی عرصه‌‌های مرتبط با ادبیات کودک و نوجوان شد. تصویرگری، تولد نشریات جدید، برنامه‌‌های رادیو و تلویزیونی،و برگزاری جشنواره‌‌های مختلف و چاپ کتاب‌‌های مخصوص این گروه سنی از عوامل رشد شعر کودک و نوجوان بود. البته در این دوره با وجود این پیشرفت‌‌ها و نظریات به جا مانده از شعر پیش از انقلاب، محدودیت مضامین وجود داشت و شعر‌‌ها شعاری و بدون جوهره‌ی ادبی بود. مضامینی مثل دین، استقلال طلبی، مبارزه با ظلم و ستایش شهید را می‌توان در شعره ای این دوره دید.

در دهه‌ی دوم شعرها علاوه بر رشد کمی، از رشد کیفی نیز برخودار شد. ظهور و حضور شاعران جدید، ثبات نشریات کودک و نوجوان ، ایجاد فضای نقد و ارتقای سطح سلیقه‌ی مخاطبان از عوامل رشد شعر در این دوره است.یکی دیگر از ویژگی این دوره توجه به تعیین گروه مختلف سنی بود.

دهه‌ی سوم شعر کودک ونوجوان وارد فضای جدیدی شد. تنوع مضامین،توجه به تکنیک و فرم شعر در کنار محتوا و به کارگیری اصطلاحات و امروزی شدن شعر از عوامل پیشرفت شعر در این دوره است.

امروز شعر کودک و نوجوان پس از یک قرن تجربه حرفی برای گفتن دارد. برخی از شاعران همه‌ی تلاش خود را معطوف به شعر کودک و خردسال کرده اند و شاعرانی هم به شعر نوجوان توجه دارند. شعر کودک و نوجوان با وارد به عرصه‌‌های متنوع ، به شاخه‌‌های مختلف تقسیم شده است. شعر دفاع مقدس، شعر آیینی، شعر طنز کودک و نوجوان را می‌توان به صورت مستقل مورد بررسی قرار داد.

نقش شعر کودک و نوجوان در فرهنگ‌سازی (اخلاقی، دینی، اجتماعی و…) چیست؟
کلاً شعر در فرهنگسازی جامعه موثر و مفید است. از دوران رودکی تا به‌حال شعر نقش پر رنگی در زندگی داشته‌ است. و بی دلیل نیست که پادشاهان به شاعران بهای بیشتری می‌دادند. چون می‌دانستند که شعر نقش مهمی را در مسائل کلی و جزیی جامعه را ایفا می‌کند.شعر همین نقش را هم می‌تواند در فرهنگسازی کودکان داشته باشد. آموزه‌های مفاهیم اخلاقی و دینی با زبان زیبای شعر بهتر بر دل می‌نشیند. از طرفی نزدیک شدن به احساس کودک و نوجوان در شعر می‌تواند آن‌ها را در مسیر زندگی هدایت کند.

شعر کودک بدون تصویر سازی متصور است؟ معمولا برای اشعار تصویر سازی می‌شود یا برای تصاویر شعر سروده می‌شود؟
در مطبوعات روال کار بر این است که بر اساس شعری که سروده شده‌است تصویرسازی صورت گیرد. حتی در چاپ کتاب هم همین مرحله انجام می‌گیرد. شاعر مجموعه شعر خود را به دست ناشر می‌سپارد و ناشر هم بر اساس شعرها و روحیات شاعر تصویرگر مناسبی را انتخاب می‌کند. البته در این میان شاعران تصویرگری وجود دارند که ممکن است بر اساس تصویری که خلق کرده‌اند، شعر بسرایند. مثلاً یکی از کتاب‌های بیوک ملکی همین حالت را دارد. او علاوه بر این که شعر سروده، تصویرگری هم کرده است. اما مطلع نیستم که کدام یک در اولویت بوده است. با این‌حال شاعرانی هم هستند که به صورت سفارشی کتابی را تحویل می‌گیرند و بر اساس تصاویر و عکس‌های آن کتاب، شعر می‌گویند.

شعر کودک سرودن سخت‌تر است یا شعر به زبان بزرگسال؟
برای یک بزرگ‌سال شعر بزرگسال راحت‌تر است؛ چون حسی که در او وجود دارد، بزرگسالانه است و با روحیات حاضر او بیشتر سازگار است. از طرفی در شعر بزرگ‌سال محدودیت موضوع و واژه وجود ندارد. ولی شعر کودک مشکلات و مشقات خود را دارد. زیرا باید به حس کودک نزدیک شد، نیازهای کودک را شناخت و بر اساس این نیازها و حس‌ها شعر سرود. رده‌ی سنی شعر کودک هر چه پایین تر باشد، سرودن شعر مشکل‌تر می‌شود. چون واژه‌ها و موضوعات محدودتر می‌شود.

تا به حال عکس‌العمل کودکان در برابر اشعارتان را دیده‌اید؟ چگونه بوده است؟
بارها با عکس‌العمل‌های کودکان مواجه بودم. حس خوبی به آدم دست می‌دهد وقتی شعر دیده و خوانده می‌شود. مثلاً یک بار شعری برای روحانی سروده بودم که یکی از بچه‌ها زنگ زد و گفت: از شما ممنونم که درباره‌ی پدرم شعر گفتید. چون پدرم روحانی است.

رابطة فرزندانتان با اشعارتان چگونه است؟
شعر‌هایی را که می‌گویم برای بچه‌هایم هم می‌خوانم. آن‌ها بهترین نقاد شعر هستند. اگر جایی را متوجه نشوند، رک و راست می‌گویند و متوجه می‌شوم که نتوانستم منظور خود را برسانم.

و سخن پایانی؟
شعر کودک و نوجوان به طرف تخصصی شدن پیش می‌رود. در این میان چند نوع شاعر وجود دارند. کسانی که واقعاً وقت و فرصت خود را وقف شعر کودک نوجوان کرده‌اند. حتی بعضی ها هم تالش می‌کنند برای یک رده‌ی سنی شعر بگویند. یا کودک یا نوجوان و یا خردسال. این‌ها به خودشان اجازه نمی‌دهد وارد حیطه‌ی دیگر شوند. شاعرانی هم هستند که نوعاً به عنوان شاعر بزرگسال شناخته می‌شوند، ولی چون جایگاهی در این عرصه ندارند وارد شعر کودک و نوجوان می‌شوند و یا برای تفنن و غم نان‌شان این عرصه را امتحان می‌کنند. و شاعرانی هم هستند که نه از شعر سر در‌می‌آورند و نه از کودک. منظومه‌های بی سر وته را وارد بازار می‌کنند که به شعر کودک و نوجوان ضربه می‌زنند. امید که هر کسی سرجای خودش باشد.
یا علی