تبیین فرمایشات رهبری در خصوص «مهدویت»

کاظم میرزایی–  موضوع امامت و به خصوص مسأله‌ی مهدویّت یکی از علوم دینی ما است و به دلیل اهمیّت آن از اصول اعتقادی شیعیان شمرده شده است، حتی همان‌گونه که مقام معظم رهبری فرمودند: «مسأله‌ی مهدویّت را می‌توان در کنار مسأله‌ی نبوّت که یکی از اصول دین است، قرار داد.» ایشان در این زمینه می‌فرمایند: «مسأله‌ی مهدویّت در شمار چند مسأله‌ی اصلی در چرخه و حلقه‌ی معارف عالیه‌ی دینی است؛ مانند مسأله‌ی نبوّت و در حقیقت اهمیّت مسأله‌ی مهدویّت را در این حد باید دانست. زیرا آن چیزی که مهدویّت مبشّر آن هست،

همان چیزی است که همه‌ی انبیا، همه‌ی بعثت‌ها به خاطر آن آمدند و آن ایجاد یک جهان توحیدی، ساخته و پرداخته بر اساس عدالت و با استفاده‌ از همه‌ی ظرفیت‌هایی است که خدای متعال در انسان به وجود آورده و قرار داده؛ دوران ظهور حضرت مهدی(سلام‌الله‌علیه‌و عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه) دوران جامعه‌ی توحیدی است. دوران حاکمیّت توحید است. دوران حاکمیّت حقیقی معنویّت و دین بر سراسر زندگی انسان‌هاست و دوران استقرار عدل به معنای کامل و جامع این کلمه است. خب، انبیا برای این آمدند.»

این مطلب که موضوع مهدویّت همیشه از اهمیّتی خاص برخوردار بوده بر هیچ کس پوشیده نیست اما بعد از انقلاب اسلامی و هم‌چنین در سال‌های اخیر به دلیل ورود در عرصه‌ی سیاسی کشور اهمیّت آن روز افزون شده و متولیان فرهنگ دینی ما را بر آن داشته است که به صورت تخصصی و با ساز و کاری کاملاً علمی و محققانه وارد این عرصه شوند و به پرسش‌های جامعه به خصوص نسل جوان، پاسخ‌های علمی و مستدل ارایه دهند.

کار علمی و نگاه عالمانه به مباحث مهدویّت

بی‏شک اگر مسأله‌ای به صورت علمی و با پشتوانه‌ی صحیح پژوهشی انجام شود از تحریف و غلوهای مغرضانه یا جاهلانه دور خواهد ماند. مسأله‌ی مهدویّت نیز از این امر مستثنی نیست. ورود به مباحث مهدوی به صورت تخصصی و علمی بسیاری از نگرش‌های غلط و احساسی در رابطه با امام زمان(عجل‌الله‌تعالی) را برطرف خواهد کرد. در سال‌های اخیر تشکیل گفتمان مهدویّت توسط برخی مسؤولین نشان از دغدغه‌ی آنان به این مسأله دارد و این امر موجب شده که عموم مردم نیز توجه ویژه‌ای به مباحث مهدوی پیدا کنند که این امر بسیار پسندیده و مبارک است. اما بیان مطالب غیر علمی و تخصصی و در برخی از موارد احساسی، زمینه‌ی ورود اظهار نظر افراد غیر کارشناس را موجب شده است که با طرح نظرهای عوامانه و غیر علمی، جامعه را تحت تأثیر این‌گونه اظهار نظرها قرار داده‌اند. برای ورود به مباحث مهدوی به صورت علمی و محققانه، موارد زیر لازم و ضروری است:

1- یادگیری علم حدیث از جمله ادبیات عرب، علم رجال و راویان حدیث، علم درایه و فهم حدیث …؛

2- برگزاری کلاس‌های معرفتی با استفاده از اساتید متخصص در زمینه‌ی مهدویّت؛

3- تحقیق و پژوهش‌های علمی متکی به مدارک و مستندات صحیح؛

4- عدم اتکا به تخیّلات و احساسات در تحقیقات راجع به امام زمان(عجل‌الله‌تعالی)؛

5- ارایه و انتشار مقاله‌ها، پایان‌نامه‌ها و کتب با استفاده از یافته‌های علمی معتبر؛

6- برگزاری همایش‌ها و جلسات نقد و نظر در مورد تحقیقات و پژوهش‌ها.

اما با تمام کارهای علمی، نگاه عالمانه‌ای نیز در کنار موضوع مهدویّت باید قرار گیرد تا از یافته‌ها، استنباط‌های سطحی و قشری صورت نگیرد. چه بسا افرادی که به منابع علمی آشنایی تمام داشته ولی در استنباط خود نگاه عالمانه را از دست داده و دچار عوام‌زدگی شده‌اند. زمانی که منابع صحیح علمی با نگاه عالمانه (به صورت اجتهادی) تلفیق شود نظریّه‌های علمی ایجاد می‌شود که کاملاً با شرایط اجتماعی موافق بوده و راه انحراف و سو استفاده‌های احتمالی را می‌بندد.

مقام معظم رهبری در این خصوص می‌فرمایند: «یکی از موارد مهم و ضروری در مقوله‌ی مهدویّت، افزایش کارهای عالمانه، دقیق و متقن به دست اهل فن و متخصصان واقعی این موضوع و پرهیز از کارهای عامیانه، جاهلانه، غیر معتبر و بر اساس تخیّلات و توهّمات است.»(6)

در جایی دیگر ایشان شرایطی را برای ورود به عرصه‌ی مهدویّت بیان می‌کنند و می‌فرمایند: «از کارِ عوامانه، از تسلیم شدن در مقابل شایعات عامیانه بایستی به شدت پرهیز کرد. کارِ عالمانه، قوی، متکی به مدرک و سند، که البته کار اهل فنِ این کار است، این هم کار هر کسی نیست. باید اهل فن باشد، اهل حدیث باشد، اهل رجال باشد، سند را بشناسد، اهل تفکر فلسفی باشد؛ بداند، حقایقی را بشناسد، آن وقت می‌تواند در این زمینه وارد میدان شود و کار تحقیقاتی انجام دهد.»(7)

نگاه عوامانه، زمینه ساز آسیب و انحراف در مباحث مهدویّت

هر پدیده به اندازه‌ی اهمیّت آن با آسیب­ها و آفت‌هایی روبه‌روست. مسأله‌ی مهدویّت نیز از این اصل مستثنی نبوده؛ سطحی‌نگری و نگاه عوامانه در این مسأله، مانع فهم عمیق مهدویّت شده و بسترى را براى رشد کج فهمى، انحراف و بدعت ایجاد می‌کند. روایاتی که در موضوع مهدویّت توسط معصومین(علیه‌السلام) بیان شده است برخی را به این فکر واداشته که از روی فهم و استدلال شخصی خود و بدون در نظر گرفتن مبانی حدیثی و روایی به استدلال و ارایه‌ی نظرات غیرکارشناسی روی آورند و زمینه را برای انحراف افکار عمومی و رشد مدّعیان دروغین ارتباط، فراهم آورند.

مقام معظم رهبری خطرهای بزرگی را در ورود غیر عالمانه به مسأله‌ی مهدویّت بیان می‌کنند و می‌فرمایند: «از جمله‌ی چیزهایی که می‌تواند یک خطر بزرگ باشد، کارهای عامیانه و جاهلانه و دور از معرفت و غیرمتکی به سند و مدرک در مسأله‌ی مربوط به امام زمان(عجل‌اللَّه‌تعالی) است، که همین زمینه را برای مدّعیان دروغین فراهم می‌کند. کارهای غیرعالمانه، غیرمستند، غیرمتکی به منابع و مدارک معتبر، صرف تخیّلات و توهّمات؛ این جور کاری مردم را از حالت انتظار حقیقی دور می‌کند، زمینه را برای مدّعیان دروغ‌گو و دجّال فراهم می‌کند؛ از این بایستی به شدت پرهیز کرد.»(8) در این قسمت به آسیب‌هایی که مقام معظم رهبری در نگاه جاهلانه به مهدویّت مطرح می‌کنند، اشاره می‌نماییم:

1- ظهور مدّعیان دروغین ارتباط یا نیابت از جانب آن حضرت

در هر عصری عده‌ای با استفاده از شرایط اجتماعی و نگاه عامیانه‌ی مردم به مهدویّت به دروغ ادعای‌هایی را مطرح کرده و آنان را تحت تأثیر این عقاید انحرافی قرار داده‌اند. این دسته از مدّعیان دروغین در قالب‌های زیر نمایان می‌شوند:

1-1- ادّعای دروغین مهدویّت: این اشخاص خود را مهدی موعود معرفی کرده و دین و جامعه را از مسیر اصلی خود منحرف می‌سازند. این معضل از زمان ائمه(علیه‌السلام) شایع بوده است و تاکنون ادامه دارد.

1-2- نیابت خاص یا عام (مدّعی مرجعیّت) آن حضرت: این افراد مدّعی‌اند هر موقع بخواهند امام را می‌توانند ببینند و مردم می‌توانند مشکلات خود را به واسطه‌ی آنان حل کنند و یا هر پیامی که داشته باشند می‌توانند به امام برسانند.

1-3- ملاقات‌گرایی: مدّعیانی که بی‌دلیل یا به ساده‌ترین اتفاق، ادّعای ملاقات می‌کنند، یا کسانی که تمام وظیفه‌ی خویش را رسیدن به دیدار حضرت می‌پندارند و از باقی وظایف غافل شده و افراد را تنها به این عمل، به عنوان برترین وظیفه فرا می‌خوانند.

1-4- ارتباط دوستانه و خویشاوندی با آن حضرت: این‌گونه مدّعیان با ادّعای خویشاوندی هم‌چون فرزند امام یا همسر ایشان، افراد ساده لوح جامعه را فریب می‌دهند.

بدون تردید وجود این افراد که ریشه در نگاه جاهلانه به مسأله‌ی مهدویّت دارد، زمینه را برای فعالیّت و رشد این افراد مساعد می‌کند. پیامدهای خطرناک این‌گونه مدّعیان دروغین عبارت است از:

الف) گمراهی و انحراف مردم از مسیر اهل بیت(علیه‌السلام)؛

ب) بازی گرفته شدن دین؛

ج) یأس و ناامیدی در اثر عدم توفیق دیدار و حل مشکلات؛

د) سو استفاده از اموال مردم.

2.غوطه‌ور شدن مردم در احساسات و تخیّلات به جای واقعیّات

از جمله آسیب­های نگاه جاهلانه در مسأله‌ی مهدویّت، خیال پردازی برخی افراد ساده ­لوح به ملاقات و ارتباط با ولی عصر(عجل‌الله‌تعالی) در خواب یا بیداری و نقل افسانه­ها و پیام­هایی از او و گشودن دکان عوام­فریبی و سودجویی و سوء استفاده از اعتقاد مردم است. معرفی امام زمان(عجل‌الله‌تعالی) از زاویه‌ی خواب­ها و داستان­های افسانه­ای به ویژه در جوانان تردیدزا و شبهه آفرین است و بهانه‌ی خوبی به دست کسانی می‌دهد که به طور کلی منکر وجود مبارک امام زمان(عجل‌الله‌تعالی) می‏شوند و مسأله‌ی مهدویّت را ساختگی می‌دانند. اما آسیب‌هایی که می‌توان برای این مورد نام برد:

الف) توهّم‌گرایی و خیال‌پردازی؛

ب) دور ماندن از انجام وظایف اصلی به دلیل اهتمام بیش از اندازه به دیدار؛

ج) بدبینی به امام(عجل‌الله‌تعالی) به دلیل عدم دیدار.

3.دور شدن از انتظار حقیقی

مقام معظم رهبری کار عوامانه در مباحث مهدویّت را دور شدن مردم از انتظار حقیقی شمرده و می‌فرمایند: «کارهای غیرعالمانه، غیرمستند، غیرمتکی به منابع و مدارک معتبر، صرف تخیّلات و توهّمات؛ این جور کاری مردم را از حالت انتظار حقیقی دور می‌کند.»

در مورد انتظار دو دیدگاه وجود دارد: یکی انتظار سازنده؛ به این معنا که انتظار به معنای قانع نبودن به وضع موجود و تلاش برای رسیدن به وضعیّتی مطلوب است. در مقابل این دیدگاه برداشتی انحرافی نیز وجود دارد و آن انتظار به معنای دست روی دست گذاشتن و قانع بودن به وضع موجود و عدم کوشش برای تحقق وضعی برتر است تا خود حضرت ظهور نموده و کارها را اصلاح نماید.

مقام معظم رهبری انتظار را حرکتی سازنده به سوی اهداف والای اسلام می‌داند و می‌فرمایند: «مسأله‌ی انتظار هم که جزءِ لاینفک مسأله‌ی مهدویّت است، از آن کلید واژه‌های اصلی فهم دین و حرکت اساسی و عمومی و اجتماعی امت اسلامی به سمت اهداف والای اسلام است؛ انتظار، یعنی ترقب، یعنی مترصد یک حقیقتی که قطعی است، بودن؛ این معنای انتظار است. انتظار یعنی این آینده حتمی و قطعی است؛ به خصوص انتظارِ یک موجود حیّ و حاضر؛ این خیلی مسأله‌ی مهمی است.»(9)

حرکت امام زمان(عجل‌الله‌تعالی) مانند دیگر امور جهان روال طبیعی داشته و نیازمند زمینه سازی و آمادگی است. بایستی تلاش کنیم و زمینه را برای ظهور فراهم نماییم. اگر عوامانه به تبیین فرهنگ مهدویّت نگاه شود، منتظر ظهور، وظیفه‌ی خود را در دوران غیبت فقط در اظهار محبّت و خواندن دعای فرج خلاصه می‌کند و نسبت به مسایل جامعه بی‌تفاوت خواهد بود و در راه مبارزه با ظلم و فساد و نهی از زشتی­ها و دعوت به خوبی­ها قدمی بر نمی‌دارد حتی به ظلم و فساد دامن می‌زند تا مصلح عالم بیاید و خود او همه چیز را اصلاح کند! و به بهانه‌ی آن‌که هر حرکتی قبل از قیام او بی­ثمر است، نه خود تشکلی دینی ایجاد و نه نظام دینی را حمایت ‌کند و دچار نوعی اباحه­گری و بی­تفاوتی ‌شود و حقیقت تکلیف را فراموش نماید.

سرگرم شدن و غافل ماندن از انتظار حقیقی و پرداختن به مسایل ظاهری و فرعی که هیچ تأثیری در ایمان، اعتقاد و عمل نداشته و به جای حقایق امامت، غیبت و رسالت منتظران بحث از شمایل ظاهری و عاشقی در شعر و نثر (چشم، چهره، خال و…) و تعداد فرزندان، همسران و محل سکونت (و بحث پیرامون جزیره‌ی خضرا، مثلث برمودا و عالم هور قلیا که همه افسانه­ای است) از آسیب‌های دیگر نگاه عوامانه است.

4- تطبیق‌های ناصواب در رابطه با علایم ظهور

در هر مسأله‌ای اگر انحراف به وجود آید حقیقت در پس آن نهان می‌گردد و زمینه‌ی گمراهی عده‌ای را نسبت به آن مسأله، ایجاد می‌نماید. مسأله‌ی علایم پیش از ظهور همیشه برای اندیشمندان در حوزه‌ی مهدویّت و مردمی که در انتظار امام خویش هستند، جذاب بوده است. چرا که با نمایان شدن علایم ظهور، فرج امام زمان(عجل‌الله‌تعالی) نزدیک می‌شود. معصومین(علیه‌السلام) نیز روایاتی را در این زمینه نقل کرده‌اند اما سؤال این‌جاست که تمامی علایم پیش از ظهور اتفاق خواهد افتاد؟ این سؤالی است که علما به آن جواب منفی داده و علایم را به دو قسمت حتمی و غیر حتمی تقسیم کرده‌اند. ابتدا باید اسناد و مدارک احادیث علایم ظهور را مورد بررسی قرار داد و موارد ضعیف آن را جدا کرد. در مورد احادیث صحیح نیز عالمانه نگاه شود که آیا از علایم حتمی است یا غیر حتمی؟ با تمام این اوصاف، تطبیق علایم کاری دشوار و بسیار سخت است.

مقام معظم رهبری تطبیق‌های علایم ظهور را کار مدّعیان دروغینی می‌داند که در صدد انحراف افکار جامعه هستند و می‌فرمایند: «در طول تاریخ، مدّعیانی بودند؛ بعضی از مدّعیان هم همین چیزی که حالا اشاره کردند، یک علامتی را بر خودشان یا بر یک کسی تطبیق کردند؛ همه‌ی این‌ها غلط است. بعضی از این چیزهایی که راجع به علایم ظهور هست، قطعی نیست؛ چیزهایی است که در روایات معتبرِ قابل استناد هم نیامده است؛ روایات ضعیف است. نمی‌شود به آن‌ها استناد کرد. آن مواردی هم که قابل استناد هست، این جور نیست که بشود راحت تطبیق کرد.»(10)

خطرناک‌ترین انحرافی که در تطبیق علایم ظهور رخ می‌دهد این است که افرادی سودجو برای اعتبار بخشیدن به خود و عقایدشان یا تخریب دیگران از این تطبیق‌ها استفاده می‌کنند. به این نکته نیز باید اشاره کرد که تطبیق علایم بر افراد و اشخاص، نوعی تعیین وقت ظهور است. حکمت الهی بر این است که وقت ظهور امام زمان(عجل‌الله‌تعالی) بر بندگان مخفی بماند. لذا احدی نمی‌‌تواند زمانی را برای ظهور تعیین کند و کسی که تعیین وقت می‌کند از مدّعیان دروغین می‌باشد که ائمه آن‌ها را، کذاب معرفی می‌کنند. (11)

در برخی روایات، علت عدم تعیین وقت، چنین بیان شده است. امام جواد(علیه‌السلام) در این باره می‌فرمایند: «لوعیّن لهذا الامر وقت لقست القلوب ولرجع عامه الناس عن الاسلام ولکن قالوا: ما اسرعه! ما اقربه! تألفاً لقوب الناس و تقریبا للفرج؛ اگر برای این امر وقتی تعیین شود، دل‌ها را قساوت می‌گیرد و توده‌ی مردم از اسلام بر می‌گردند. بگویید: چه زود است! چه‌قدر نزدیک است! تا دل مردم آرام گیرد و فرج نزدیک شود.» (13)

راه‌های توسل به امام زمان(عجل‌الله‌تعالی)

اما مقام معظم رهبری در سخنان ارزشمند خود در رابطه با امام زمان(عجل‌الله‌تعالی) و مباحث مهدویّت، نکته‌ای ایراد فرمودند که هم می‌تواند راه انس به امام زمان(عجل‌الله‌تعالی) را بیش‌تر و هم جلوی مدّعیان دروغین را مسدود کند و آن، توجه به توسل به آن حضرت از طریق دعا، از راه دور است: «توسلاتی که در زیارات مختلف وجود دارد که بعضی از این‌ها اسانید خوبی هم دارد، این‌ها بسیار با ارزش است و توسل، توجه، انسِ با آن بزرگوار از دور. این انس به معنای این نیست که حالا کسی ادعا کند که من خدمت حضرت می‌رسم یا صدای ایشان را می‌شنوم؛ ابداً این جور نیست.

غالب آن‌چه که در این زمینه گفته می‌شود، ادّعاهایی است که یا دروغ است یا طرف دروغ هم نمی‌گوید، تصور می‌کند، تخیّل می‌کند. ما کسانی را دیدیم. آدم‌های دروغ‌گویی نبودند، اما خیال می‌کردند، تخیّل می‌کردند؛ تخیّلات خودشان را به عنوان واقعیّت برای این و آن نقل می‌کردند! نبایستی تسلیم این‌ها شد. راه درست، راه منطقی. آن توسل، توسل از دور است؛ توسلی است که امام آن را از ما می‌شنود، ان‌شاءاللَّه می‌پذیرد؛ ولو این‌که ما با مخاطب خودمان از دور داریم حرف می‌زنیم؛ اشکالی ندارد. خدای متعال سلامِ سلام دهندگان و پیامِ پیام‌دهندگان را به آن بزرگوار می‌رساند. این توسلات و این انس معنوی بسیار خوب و لازم است.» (14)

اما در وسیله‌های توسل که مورد تأیید شریعت هستند، می‌تواند انحرافاتی به وجود آید که در برخورد با این مقوله باید عالمانه و با بصیرتی صحیح رفتار کرد. همه می‌دانیم که امام زمان(عجل‌الله‌تعالی) ولیّ خدا روی زمین است. به اذن خداوند سلام ما به آن حضرت می‌رسد و توسلات ما را ایشان می‌شنوند و توسل به آن حضرت صرف ملاقات با ایشان صورت نمی‌پذیرد. حال این سؤال مطرح است که تمام آن‌هایی که در محضر رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) حضور داشتند، توانستند شخصیّت ایشان را درک کنند؟ آیا آن‌ها بعد از رحلت پیامبر دچار انحراف نشدند؟ مگر افرادی امام علی(علیه‌السلام) را ندیدند و از شخصیّت والای امام اطلاع نداشتند، تحولی برایشان رخ نداد و به جنگ با ایشان پرداختند!

پس درک شخصیت امام زمان(عجل‌الله‌تعالی) و ایجاد ارتباط روحی و قلبی، صرف ملاقات حضوری ایجاد نمی‌شود هر چند توفیق ملاقات ارزشمند است ولی در صورت عدم ملاقات نباید یأس و ناامیدی از آن حضرت وجود ما را فرا گیرد و از هدایت باطنی آن حضرت خود را بی بهره بدانیم. صرف ملاقات مهم نیست، آن چه اهمیّت دارد این است که حضرت از ما راضی باشند.

_________________________
پی‌نوشت‌ها:

(1) سوره‌ی زمر، آیه‌ی 9
(2) میزان الحکمه، ج 6، ص 447، ح 13330، چاپ دفتر تبلیغات اسلامی، 2631
(3) همان، ص 448، ح 83331
4) نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصار حضرت رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) با ترجمه‌ی فارسى، ص218
5) ارشاد القلوب، ترجمه‌ی سلگى، ج‏1،ص 438
6) سخنرانی در دیدار جمعی از اساتید، کارشناسان، مؤلفان و فارغ التحصیلان تخصصی مهدویّت،18/4/1390
7 و 8 و 9 و 10) همان
11) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ‏ سَأَلْتُهُ عَنِ الْقَائِمِ (ع) فَقَالَ کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ لَا نُوَقِّت‏؛ از امام صادق(علیه‌السلام) درباره‌ی قائم(عجل‌الله‌تعالی) سؤال شد، ایشان فرمودند: «کسی که برای ظهور قائم(عجل‌الله‌تعالی) وقت تعیین کند، دروغ‌گوست. ما اهل بیت هیچ وقتی را برای ظهور تعیین نمی‌کنیم. الکافی، ج‏1 ،ص368
12) بحار الأنوار ، ج‏53، ص 3
13) بحار الأنوار، ج‏52، ص102
14) سخنرانی در دیدار جمعی از اساتید، کارشناسان، مؤلفان و فارغ التحصیلان تخصصی مهدویّت،18/4/1390(*)