جمهوری اسلامی ایران از آغاز شکل‌گیری تا کنون آماج دشمنی‌ها و بدخواهی‌های غرب و به ویژه آمریکا قرار داشته است. ریشه این موضوع را باید در به خطر افتادن منافع غرب در منطقه دارای نفت و گاز و پرنعمت آسیای غربی و شمال آفریقا با ظهور ایران به عنوان قدرتی مستقل و دارای ایدئولوژی دانست. این دشمنی‌ها در دوره‌های زمانی مختلف اشکال مختلفی به خود گرفته و امروز در قالب تحریمهای چند جانبه و یک جانبه و فشار اقتصادی جمهوری اسلامی را مورد هدف قرار داده است. این نوشته به دنبال ترسیم ابعاد مختلف تحریم و دسته‌بندی اقدامات لازم برای مقابله با تحریم است.
تحریمهای ایران در ابتدا به صورت یک جانبه و از طرف آمریکا اعمال می‌شد اما از سال ۲۰۰۶ و با ارجاع پرونده هسته‌ای به شورای امنیت سازمان ملل متحد شدیدتر شد و ابعاد گسترده‌تری به خود گرفت. سازمان ملل ابتدا با قطعنامه‌هایی غیرالزام‌آور از ایران خواست برنامه هسته‌ای خود را متوقف کند. سپس قطعنامه‌های الزام‌آور شورای امنیت تصویب شد و در پی آن تحریمهای یک جانبه آمریکا علیه بانک مرکزی و بخش انرژی ایران آغاز شد.
همچنین اتحادیه اروپایی نیز با تحریم بانک مرکزی ایران و قطع خرید نفت به جبهه غرب برای فشار اقتصادی بر ایران پیوست. کشورهای دیگری که با ایران مراودات تجاری دارند نیز به دلیل سلطه اقتصادی نظام مالی آمریکا بر تجارت بین‌المللی، مجبور به همراهی با تحریمها هستند. به عنوان نمونه کشورهای شرقی خریدار نفت ایران با توجه به خواست آمریکا و جریمه‌های در نظر گرفته شده در قوانین تحریم ایران، در دوره‌های ۱۸۰ روزه اقدام به کاهش واردات نفت از ایران می‌کنند تا بتوانند از معافیت‌های ذکر شده در آن قوانین برخوردار شوند و همچنان خریدار نفت ایران باقی بمانند.
در چنین شرایطی هر اقدامی که بتواند به کاهش این فشارها از یک سو و کاهش آسیب‌پذیری کشور از سوی دیگر کمک کند، اقدامی ضروری و شایسته تقدیر است. چرا که جبهه نبرد اقتصادی شکل گرفته در برابر ایران جبهه‌ای وسیع است و نیاز به رزمندگانی با تخصص‌ها و حوزه‌های فعالیت گوناگون دارد و عمل هر یک از این فعالان جبهه اقتصادی کشور، برای موفقیت و پیشبرد این جبهه مؤثر خواهد بود.
همان طور که بیان شد اقدامات لازم برای مقابله با تحریمها را می‌توان به دو دسته کلی اقدامات در راستای کاهش فشار تحریمها (اقدامات ناظر به بیرون) و اقدامات در راستای کاهش آسیب‌پذیری اقتصادی کشور (اقدامات ناظر به درون) تقسیم کرد. اقدامات ناظر به بیرون که می‌توانند به کاهش فشار تحریمها منجر شوند عبارتند از:
اقدامات دیپلماتیک و مذاکره در سطح دولتی به منظور رفع و کاهش تحریمها
دیپلماسی هنر داد و ستد و مذاکره برای رسیدن به منافع است. یکی از ابعادی که می‌تواند از فشار تحریمها کم کند، مذاکره و دیپلماسی است. دستگاه دیپلماسی کشور می‌تواند با استفاده از مهارتها و توانایی‌های خود با هدف تأمین منافع ملی وارد مذاکره با طرفهای غربی شود و برای رفع تحریمهای اصلی از جمله تحریم بانک مرکزی و تحریم نفتی در ازای اقدامات متقابلی که مورد انتظار طرف مقابل و البته در چارچوب منافع ملی است، تلاش کند.
اقامه دعوی و اقدامات حقوقی به منظور کاهش دامنه شمول تحریمها و اثربخشی آنها
اعمال تحریمها و اثربخشی آنها تنها با تبدیل شدن آنها به قوانین دارای ضمانت اجرایی ممکن می‌شود. این قوانین به نوبه خود تحت نظارت دادگاه‌های و نهادهای نظارتی‌ای هستند که اجرای درست آنها را پیگیری می‌کنند. اشخاص حقیقی و حقوقی ایرانی یا خارجی که بنا بر قانونی خاص مشمول تحریمهای آمریکا، اروپا یا سازمان ملل شده‌اند می‌توانند با مراجعه به این دادگاه‌ها و نهادهای نظارت بر اجرای قانون و با ارائه مستندات لازم، خود را از شمول تحریمها خارج کنند. تحقق چنین راهبردی نیازمند پیگیری حقوقی مسائل تحریم در شرکتها یا سازمانهای مشمول تحریم یا مرتبط با این موضوع است.
جنبشهای مدنی در سطح مردمی و غیردولتی به منظور رفع و کاهش تحریمها
با توجه به نقش نهادهای مدنی و سازمانهای مردمی در تصمیم‌سازی در غرب به ویژه در آمریکا، اثرگذاری بر این نهادها یا سایر تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان غربی از جمله نمایندگان کنگره یا پارلمان می‌تواند در دستور کار مقابله با تحریم قرار گیرد. یکی از بهترین راهبردها برای اثرگذاری بر این نهادها استفاده از نهادها و جنبشهای مردمی و نخبگانی برای شفاف کردن ابعاد تحریم و اثرات آن بر افراد غیر نظامی و غیر دولتی ایران است. چنین حرکتی می‌تواند به فعالان حقوق بشری در سراسر دنیا از جمله آمریکا نشان دهد، تحریمهای اعمال شده علیه ایران اثرات سوئی را به ویژه در بخش سلامت، غذا و سایر بخشهای انسانی در ایران داشته است و به همین دلیل این فعالان حقوق بشری را به مقابله با تحریم، جلوگیری از تشدید و حتی رفع برخی تحریمها برانگیزد.
اما اقدامات ناظر به درون که می‌توانند منجر به تقویت درونی نظام و کاهش آسیب‌پذیری آن در برابر تحریم شوند عبارتند از:
اصلاح نظام اقتصادی داخلی به منظور کاهش وابستگی‌ها و آسیب‌پذیری‌ها
تحریمها از نواقص و آسیب‌پذیری‌های داخلی نظام اقتصادی ایران استفاده کرده و به این نظام صدمه وارد کرده است. در واقع نظام اقتصادی ایران از عیوبی رنج می‌برده است که تحریمها تنها آنها را آشکار کرده است. به این ترتیب باید از فرصت تحریم برای شناسایی بهتر نقاط ضعف و آسیب‌پذیری اقتصاد ملی استفاده شود و با سرعت و دقت هر چه بیشتر، اقدامات لازم برای اصلاح این نظام انجام گیرد. کاهش وابستگی به صادرات نفت خام، ایجاد شفافیت اقتصادی، توجه به مزیت‌های کشور در بخشهای مختلف و کمک به رونق تولید در آن بخش‌ها، توجه به علم و فناوری و تولید ثروت از علم، اصلاح نظام‌های تعرفه‌ای و مالیاتی، اعمال سیاست‌هایی برای بهبود الگوی مصرف به ویژه در بخش آب و انرژی و بسیاری موارد دیگر، همگی از جمله راهبردهایی هستند که برای اصلاح نظام اقتصادی باید پیگیری شوند.
تقویت ارتباطات اقتصادی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به منظور ایجاد همبستگی اقتصادی و کاهش اثربخشی تحریمها
گره زدن منافع کشورهای دیگر به امنیت و ثبات سیاسی و اقتصادی ایران نیز از جمله راهبردهایی است که باعث افزایش قدرت اقتصادی ایران و کاهش آسیب‌پذیری آن می‌شود. به عبارت دیگر همان طور که باید نظام درونی اقتصاد کشور را اصلاح کرد، باید با برقراری ارتباط اقتصادی با سایر کشورها، این اقتصاد را به اقتصاد کشورهای دیگر متصل کرد تا با شکل گیری یک مجموعه به‌هم‌پیوسته اقتصادی، منافع کشورها در همکاری اقتصادی با ایران بیشتر از منافع آنها در همراهی با تحریمهای غرب باشد. چنین ارتباطی می‌تواند نیازهای طرفین را بدون توجه به تحریمهای غرب تأمین و این تحریمها را بی‌اثر کند.
تحقق این دو دسته اقدام که در راستای کاهش آسیب‌پذیری کشور در اثر اعمال تحریمها است به تحقق اقتصاد مقاومتی منجر خواهد شد. سه دسته اقدام نخست نیز در راستای کاهش میزان و اثربخشی تحریمها است. به این ترتیب کشور باید هم از درون به دنبال اصلاح نظام اقتصادی و تقویت ارتباطات اقتصادی باشد تا اثر تحریمها را خنثی کند و هم از بیرون به دنبال رفع تحریمها و کاهش اثرات آنها باشد.
بدیهی است اقدامات درونی، اقداماتی هستند که در صورت نبود تحریمها و دشمنی اقتصادی غرب با کشور نیز باید در دستور کار قرار می‌گرفت، چرا که اصلاح نظام اقتصادی و تقویت ارتباطات با کشورهای منطقه و سایر کشورها تأمین‌کننده منافع اقتصادی و منافع ملی ایران است. اما دسته اقدامات بیرونی تنها در زمان وجود و اعمال قوانین تحریم علیه اشخاص حقیقی و حقوقی ایران معنی پیدا می‌کند.
در حال حاضر کشور وضعیت یکنواخت و هماهنگی در پیگیری و اجرای هر یک از دسته اقدامات یاد شده ندارد. دولت راهبرد کاهش فشار تحریمها از مسیر مذاکره و دیپلماسی را به عنوان مهمترین راهبرد خود در پیش گرفته است. راهبردی که در دولت قبلی چندان مورد توجه قرار نگرفته بود. جنبش مدنی ضد تحریم بعد از گذشت مدت زمان طولانی از تحریم و با بروز اثرات ضدبشری تحریم و تقویت احتمال اثرگذاری چنین جنبشی، با انگیزه و سرعت خوبی تشکیل شده است. قبل از آن نیز افراد دیگری در سطح محدود اقدام به اعتراض مدنی علیه تحریم کرده بودند. پیگیری‌های حقوقی برای رفع تحریم برخی شرکتها نیز در مقایسه با قدمت تحریمها جریان جدیدی است که شکل گرفته و توانسته موفقیت‌هایی نیز به دست آورد اما این جریان هنوز به بلوغ نرسیده و در میان اشخاص حقیقی و حقوقیِ مشمول تحریم فراگیر نشده است.
در زمینه اصلاح ساختارهای اقتصادی معیوب داخلی نیز اقداماتی صورت گرفته است که از جمله آن می‌توان به اجرای فاز اول هدفمندسازی یارانه‌ها و کارت هوشمند سوخت، روی آوردن دولت و سایر متقاضیان کالاها و تجهیزات به توان داخلی برای ساخت به ویژه در دولت قبل، ایجاد سازوکارهای شفاف‌سازی اقتصادی و جلوگیری از قاچاق مانند ایران کد، شبنم و … اشاره کرد.
این اقدامات در مقایسه با تعداد و تنوع بالای مشکلات ساختارهای اقتصادی کشور و راه حلهای ممکن برای آن، اقدامات کوچک و محدودی محسوب می‌شوند. به عبارت دیگر آنچه می‌تواند برای اصلاح اقتصاد داخل انجام گیرد بسیار بیشتر آن چیزی است که انجام گرفته است. در حوزه برقراری ارتباط اقتصادی با دیگر کشورها به ویژه کشورهای منطقه نیز اقدام جدی‌ای صورت نگرفته است. قراردادهای صادرات برق و گاز به برخی کشورهای همسایه از جمله این اقدامات معدود است. این در حالی است که ایران این ظرفیت را دارد که به قطب انرژی منطقه تبدیل شود و از طرف دیگر در کنار روسیه تأمین کننده انرژی مورد نیاز برای اقتصادهای در حال رشد کشورهای عضو گروه BRICS باشد. به جز انرژی، ایران در سایر حوزه‌های تعاملات اقتصادی نیز ظرفیتهایی دارد که هنوز از آنها استفاده نشده است.
بنابراین به نظر می‌رسد همه ۵ دسته اقدام یاد شده هنوز به اندازه لازم مورد توجه قرار نگرفته‌اند. هر یک از افراد جامعه می‌تواند جایگاه خود را در کمک به تحقق هر یک از راهبردهای پنجگانه اشاره شده بیابد و نقش خود را در مقابله با تحریم ایفا کند.
Sorry. No data so far.