چگونه استعدادهای خود را کشف کنیم؟

بحث انتخاب رشته، بحث تغییر رشته از مقطع لیسانس به فوق لیسانس یا حتی بحث تحصیل در یک رشته و اشتغال در یک حوزه کاری کاملاً متفاوت و غیر مرتبط؛ این­ها مواردی است که ما زیاد می­بینیم و در این زمینه سؤال­های ما خیلی زیاد است. معمولاً هم نسل جوان ما به این قضایا که می­رسند حقیقتاً در می­مانند. یعنی این چند سؤال را در مقابل خودشان می­بینند که:

یک آیا اصلاً تحصیل دانشگاهی مفید هست که ما ادامه بدهیم؟ این سؤالی است که بچه­‌هایی که در مقطع کارشناسی هستند عمدتاً از خودشان می­پرسند چون وقتی وارد دانشگاه می­‌شوند متوجه می­شوند دانشگاه اصلاً آنی نبوده که این­ها انتظارش را داشتند. عمدتاً این­جوری است و به این نتیجه می­‌رسند و حتی احساس می­‌کنند سرشان کلاه رفته و دانشگاه این­قدر ارزش کنکور دادن و زحمت کشیدن و درس خواندن را نداشت. به همین خاطر می­پرسند که آیا تحصیل در دانشگاه کار مفیدی است و می­ارزد برای آن این­قدر عمر و انرژی بگذاریم؟ آیا این رشته­ای که ما قبول شدیم و معمولاً آن رشته­‌ای که قبول شده­‌ایم، آنی نبوده که ما دوست داشتیم و به واسطه­‌ی انتخاب رشته­‌ی کامپیوتری و نمره­ای که آوردیم و سؤالی که در کنکور اشتباه فهمیدیم، رتبه­‌ام یک عددی شده است و بعدش حالا ما یک رشته­‌ای را زدیم و یک چیزی را قبول شده­‌ایم. یعنی کمتر کسی را پیدا می­کنی که در رشته­‌ای که مورد علاقه­‌اش بوده، قبول شده باشد. به همین خاطر این بچه­‌ها این سؤال را می­پرسند که آیا در این رشته­‌ای که هستیم اگر ادامه تحصیل بدهیم می­ارزد؟ یا رشته‌مان را عوض کنیم؟ و چون عمدتاً ناراضی­‌اند از کیفیت دروس، از رشته­‌ی خودشان ناراضی­‌اند، رشته‌ه­اشان ارضایشان نمی­کند، به سؤالات جدی­اشان جواب نمی­دهد، با آن رشته راحت نیستند، از آن لذت نمی­برند، حس می­کنند که باید تغییر رشته بدهند و بروند در یک دروس دیگری احساس رضایت و لذت و ارضا شدن علمی را جستجو کنند و متأسفانه از آن­جایی که اکثریت بچه­‌های درسخوان ما، بچه­‌هایی که معدل­های بالایی دارند در دوره­‌ی راهنمایی، به صِرف معدل بالا، راهنمایی می­شوند به رشته­‌ی ریاضی و فنی و بعداً علوم تجربی و عمده­ی تمایل به تغییر رشته در فارغ­‌التحصیلان و دانشجویان رشته­‌های فنی و بعداً تجربی مشاهده می­شود. من هنوز کسی را ندیدم که بخواهد از علوم انسانی به علوم فنی تغییر رشته بدهد. حتی اگر از لحاظ قانونی این کار شدنی باشد، تمایلی نیست. اما تمایل این­که دانشجوی فنی بخواهد علوم انسانی بخواند، فوق­‌العاده زیاد است.

* علت اصلی تمایل دانشجویان برای انتخاب رشته

این مشکل یک علت اساسی دارد، آن این است که آن فردی که مثلاً فارغ‌­التحصیل رشته­‌ی فنی است یا دانشجوی سال­های آخر دوره­‌ی مباحث فنی و علوم پایه است، یک ویژگی دارد. ویژگی­‌ا‌‌‌‌ش این است که تا آن لحظه در هیچ بعدی از ابعاد زندگی­اش خودش تصمیم گیر نبوده است. یعنی خیلی ساده این­طور می­شود مثال زد: عمده­‌ی دانشجویان فنی و علوم پایه­ی ما حتی کسانی که در رشته­‌های جذاب تحصیل می­کنند – برق، عمران و امثال آن­- این­ها را جریان روزگار آورده است به این­جایی که هستند، خودشان اصلاً هیچ نقشی نداشته­اند. دیگران برای آن­ها تصمیم گرفته­اند که بروند رشته­ی ریاضی را در دبیرستان بخوانند، دیگران برای آن­ها تصمیم گرفته‌­اند که بروند کنکور بدهند، دیگران برای آن­ها تصمیم گرفته‌­اند که بروند دانشگاه و این­ها به خاطر جو موجود و فضای موجود مثل یک قطعه چوب که در رودخانه­‌ای قرار بگیرد، حتی رودخانه رفته، این­ها را با خودش برده، این­ها تصمیم گیر نبوده­اند. در یک جریان شناور شده­‌اند و این جریان آن­ها را یک جایی برده. حالا این جایی که هست ممکن است برای یک عده­‌ی بسیار قلیلی جای مطلوبی باشد.

خوب، حالا برای این­که این وضعیت را کاملاً درک کنیم چند مقدمه لازم است:

۱- در مقدمه­‌ی اول ما یک تقسیم بندی سه­گانه­ای داریم در بحث اشتغال. این تقسیم­‌بندی سه­‌گانه در زبان­های فرنگی بیشتر دقیق است. فرقی که در زبان انگلیسی ببین job و work وجود دارد در زبان فارسی این­قدر دقیق نیست بین کار و اشتغال. این تقسیم‌­بندی این را می­گوید که:

دسته­‌ی اول آدمی است که اگر کاری را انجام دهد، برای امرار معاش فقط، برای این­که پولی بدست آورد و زندگی­اش را بچرخاند، رابطه­‌ی این آدم با این کار، رابطه­ی نفرت است، رابطه­‌ی گریز. از باب مجبوری آمده، این کار می­تواند هر چیزی باشد، حتی کار بسیار شیک و پر درآمدی باشد اما این فرد در این کار عمرفروشی می­کند. عمرش را می­گذارد و فقط پول می­گیرد. ممکن است این کار خیلی پر درآمد باشد، ممکن است این کار خیلی برای بقیه جذاب باشد، اما برای این آدم هیچ جذابیتی ندارد. چرا و چون با توانمندی­ها و اعتقاداتش سازگاری ندارد. مثلاً فرض کنید یک آدم مسلمان توانایی خوش­نویسی دارد، اصلاً علاقه به خوش­نویسی دارد، بعد این آدم به خاطر دغدغه­‌ی مالی مجبور می­شود برود در ساختن یک بنای ساختمان کلیسا کارگری کند. این آدم هیچ انگیزه­ای ندارد و اصلاً مدام ساعتش را نگاه می­کند، منتظر است پایان ساعت کار بیاید، دستمزدش را بگیرد و برود. خوب این آدم همیشه می­گردد دنبال این­که از این زندان نجات پیدا کند. این کار برای این آدم زندان است. نه لذتی در آن دارد، نه ابتکاری، نه ذوقی، نه خلاقیتی. چون آن کار نه با توانایی­هایش سازگار است و نه با اعتقاداتش. این آدم در واقع دارد مرده­شویی می­کند. این آدم بی­‌علاقه بی­‌علاقه است. بی­انگیزه است.

دسته­ی دوم – که اکثر آدم­های روزگار ما از این دسته­اند – برای جمعه می­میرند. چون جمعه روز استراحت است و از شنبه متنفرند چون شنبه روزیست که یک هفته کار پیش رویشان است. دوباره باید یک هفته محل کار و کار را تحمل کنند. کاری که اگر جای دیگر پیدا شود و با درصدی مزد بیشتر، لحظه­ای برای این کار باقی نمی­مانند.

دسته­‌ی سوم فضایی است که در آن فضا توانایی­‌های فرد با کارش یکی شوند. یعنی یک خوش­نویس، که خوش­نویسی هنرش است، و توانایی­‌اش در خوش­نویسی است بیاید و ازش بخواهیم خوش­نویسی کن و پول بگیر. یا مثلاً آدمی از کار صنعتی لذت می­برد، توانا­یی­‌اش در کار صنعتی است، خلاقیتش در حوزه­ی صنعت است بگوییم بیا یک کار صنعتی بکن و پولش را بگیر. خوب این آدم هم راحت­تر است، هم لذت می­برد و احساس می­کند که مفید واقع شده­‌است. به همین خاطر به کارش دلبسته­‌تر است و کارش کیفیت بالاتری دارد. اگر به این آدم بگوییم خیلی خوب، شما بیا یک کار دیگری بکن – که در آن توانمندی ندارد – و حقوق بیشتری بگیر، حاضر نیست برود. کار این آدم عمرفروشی نیست. امرار معاش هست ولی عمر فروشی نیست. این آدم چون در این کار توانمندی و استعداد دارد، به کارش علاقه­‌مند می­شود و خودش را نشان می­دهد، خلاقیت نشان می­دهد، ابتکار نشان می­دهد، تحول ایجاد می­کند. به همین خاطر کارش او را راضی می­کند، یعنی برایش رضایت روحی – روانی پدید می­آورد. ما شاهدیم خیلی­ها هستند در کشور ما، مثلاً مشغول صنایع دستی­اند. این کار درآمد زیادی هم ندارد ولی کارش را ترک نمی­کند. یک امرار معاش مختصر است. می­گوییم چرا؟ می­گوید: ببین، من با این کار زندگی می­کنم، از این کار لذت می­برم، در این کار خلاقیتم را نشان می­دهم، هنرم را نشان می­دهم، توانایی­‌هایم را نشان می­دهم. من حاضر نیستم این کار را با یک کار پر درآمد که در آن توانایی ندارم عوض کنم.

دسته­‌ی چهارم کسانی هستند که کارشان، معاششان، توانایی­ها و اعتقاداتشان یکی است. این­ها کسانی هستند که بهترین تفریحشان کارشان است، معنای زندگی برای آن­ها کار است، این­ها همه چیزشان کارشان است. این­ها اگر ثانیه­ای از کارشان جدا باشند، این ثانیه­‌ی بی­معنای زندگی­‌شان است. مثل این­که ما به خوش­نویسی که مسلمان معتقدی است بگوییم بیا قرآن را خوش­نویسی کن و دستمزد بگیر. این آدم خستگی نمی­شناسد، صبح و شب نمی­شناسد. ما به یک صنعتگر مسلمان بگوییم بیا در راه تقویت دینت این کار صنعتی را انجام بده که باعث تقویت حکومت دینی باشد. یکی که توانمندی نظامی دارد بگوییم بیا و در راه اعتقاداتت بجنگ، این آدم همه­ی خلاقیت، هنر و همه چیزش را پای این کار می­گذاردو از ثانیه ثانیه­ی کار کردنش لذت می­برد.

ولی متأسفانه در جوامع مختلف، خصوصاً ایران ما تعداد آدم­هایی که اعتقادات، توانمندی­ها، و کارشان در یک راستا است خیلی کم است و به همین خاطر آدم­هایی که از کارشان راضی باشند، خشنود باشند و احساس خوشبختی کنند کم است. این یک مقدمه است.

۲- مقدمه­‌ی بعدی این­که هر آدم طبیعی و نرمال یک مجموعه توانمندی­هایی دارد که یکی از آن توانایی­ها و توانمندی­ها، استعداد اصلی و محوری اوست. ما این­جوری تعریف می­کنیم که انسان در واقع مجموعه­ایست از توانایی­ها ، بعد این توانایی­ها شکل­های مختلف دارد یعنی بر اثر وراثت، بر اثر تربیت خانوادگی و بر اثر محیط و فضایی که شخصیت آدم در آن شکل می­گیرد شکل پیدا می­کند، این توانایی یک شکلی پیدا می­کند. شکلی که با توانایی افراد دیگر متفاوت است. این توانایی را که شکل خاص گرفته می­گوییم استعداد. و آدم­ها استعدادهای متفاوتی دارند و علتش هم منطقی است چون جامعه نیازهای متفاوتی دارد؛ استعدادها هم متفاوتند تا بتوانند نیازهای متفاوت و متنوع را پاسخ دهند. آدم بی­‌استعداد وجود ندارد. هر آدمی ذر یک عرصه­ای استعداد دارد و توانمندی اصلی­‌اش در آن عرصه است و در چند عرصه هم توانمندی فرعی یا حاشیه­ای دارد، اما این­گونه نیست که یک آدم بتواند در همه­ی کارها وارد شود و با موفقیت. اصلاً امکان­پذیر نیست. یعنی اگر کسی بگوید من هم نویسنده­ی خوبی هستم، هم دانشمند خوبی هستم، هم آواز­خوان خوبی هستم، هم صنعتگر خوبی هستم، هم کشاورز خوبی هستم، اصلاً امکان­پذیر نیست. هر آدمی یک استعداد محوری دارد و البته ممکن است یکی دو استعداد حاشیه‌­ای هم داشته باشد. وقتی می­گوییم استعداد دارد یعنی اگر در آن زمینه این آدم که استعداد دارد اگر وارد شود می­تواند با حداقل تلاش بیشترین بهره­وری را بدست آورد، بیشترین ثمره را بدست آورد. و اگر در عرصه­ای که استعداد دارد تلاش کند و زحمت بکشد اصلاً نابغه خواهد شد. گُل می­کند. در دنیا، در سطح بشریت گُل می­کند.

اما عمده­‌ی آدم­ها نتوانسته­‌اند استعدادهایشان را بشناسند، به همین خاطر در عرصه­‌هایی مشغولند که استعداد ندارند و به همین خاطر آدم­هایی که نابغه هستند و در کارشان شاخص هستند تعدادشان همیشه کم است. عرصه­‌ی خلقت خدا طوری است که همه­‌ی آدم­ها بتوانند نابغه شوند، اما شرطش این است که این آدم­ها استعداد­های خودشان را بشناسند و در آن عرصه قدم بگذارند و تلاش کنند تا به بیشترین میزان موفقیت دست پیدا کنند و در فرهنگ دینی، خدا فقط در حوزه­ی استعداد افراد از آن­ها تکلیف می­خواهد و نه بیشتر، یعنی خدا هر توانایی که به فرد داده در آن حوزه از فرد بازخواست می­کند نه غیر از آن. می­توانیم ببینیم که خیلی از اوقات، مخصوصاً دانشجویان مذهبی با توجه به نیازی که جامعه دارد، نیازی که نظام دارد، نیازی که انقلاب دارد، در یک کاری وراد می­شوند بدون توجه به استعداد خودشان و در آن کار زحمت هم زیادی می­کشند اما به نتیجه­ی خاصی نمی­رسند، به همین خاطر از آن کار سرخورده می­شوند. حتی اگر سرخورده هم نشوند، مقاومت هم بکنند آن کار فایده­ای نخواهد داشت. یعنی ببینید، بسیاری از بچه­‌های فنی هستند که وارد کارهای فرهنگی می­شوند، خیلی بودجه هزینه می­کنند، عمرشان را هزینه می­کنند، زحمت می­کشند، خواب و خوراک را به خودشان حرام می­کنند اما یا کارشان به نتیجه نمی­رسد و سرد می­شوند یا کارشان به نتیجه نمی­رسد که این­ها کماکان به کارشان ادامه می­دهند که نتیجه­ی کارشان اتلاف عمر و اتلاف منابع و اسراف است و یا این­که در مجموع یک محصولات متوسط، با کیفیت فرهنگی بدست می­آید. محصول که می­گویم اعم از محصولات فرهنگی را می­گویم. یعنی حتی کسی که تدریس می­کند را هم شامل می­شود. یعنی وقتی می­گوییم تلاش منظور همه جور تلاش است، وقتی می­گوییم محصول منظور همه جور محصول است. فقط کالا نیست. یک دانشجوی فنی می­رود مثلاً مربی تربیتی می­شود، می­رود در یک مسجدی برای بچه­‌ها کار تربیتی می­کند، خودش را هم می­کُشد اما کارش خروجی ندارد. به او می­گوییم چرا این کار را کردی، تو که استعداد نداشتی، می­گوید استعداد مهم نیست. نظام نیاز دارد، انقلاب نیاز دارد، اسلام نیاز دارد. می­گویم اسلام به کسی که بتواند کاری را درست انجام دهد نیاز دارد. تو این کار را نتوانستی درست انجام دهی، اسلام به تو نیاز ندارد. تو در این زمینه تکلیفی نداری. خدا در حوزه­ای از تو تکلیف می­خواهد که به تو استعداد داده است. خدا می­خواهد آدم مسلمان در هر حوزه­ای وارد شد، کار را با کیفیت انجام دهد. تو که آمدی کلی بودجه، هزینه، وقت و عمر تلف کردی و یک کار متوسط انجام دادی، کار تو به­ درد اسلام نمی­خورد، کار تو آبروی دین را می­برد. به همین خاطر این­که نظام به چی نیاز دارد به کی مربوط نیست، این­که انقلاب به چی نیاز دارد به کی مربوط نیست اما این­که هر فردی چه استعدادی دارد کاملاً به آن فرد مربوط است. این چند تا مقدمه است.

قدم اول هم در انتخاب رشته چه در مقطع لیسانس چه بالاتر از آن، در انتخاب شغل و بقیه­‌ی انتخاب­هایی که یک فرد در جامعه­ی ما انجام می­دهد این است که استعدادهای خودش را بشناسد. بدون شناخت استعداد هر تلاشی محکوم به شکست و بی­فایدگی و بی­عاقبتی است. هر تلاشی. و به همین خاطر ما متأسفانه می­بینیم خیلی تلاش در کشور ما صورت می­گیرد اما حداقل آن­ها به جواب می­رسد. چرا؟ چون تلاش­ها دارد در عرصه­‌هایی صورت می­گیرد که افراد در آن عرصه­‌ها استعداد ندارند و دارند تلاش بیهوده و بی­حاصل می­کنند. آب در هاون می­کوبند. کارشان خروجی ندارد. من تمام دوستانی را که می­خواهند تغییر رشته بدهند را درک می­کنم. چرا؟ چون رشته خیلی راضی­اشان نکرده، این­طور نیست که این بچه­ه‌ا در درس­هایشان نمره نیاورند. حتی این بچه­‌ها می­توانند در همان رشته­ خودشان، در امتحان کارشناسی ارشد هم قبول شوند ولی می­شوند یک مهندس متوسط به پایین. اما نکته اینجاست که چون استعداد این­ها را ندارند در نتیجه به آن علاقه­مند هم نمی­شوند. اصلاً نمی­توانند خودشان را نشان دهند لذا نمی­توانند مفید واقع شوند. احساس بی­خاصیتی و بدرد نخور بودن می­کنند و همین باعث آن می­شود که برای فرار از این مشکلات عجیب و غریب، تنها راه چاره­اشان را تغییر رشته بدانند و چون تعلقات مذهبی یا سیاسی و غیره دارند می­روند سراغ رشته­‌هایی خاص مثل تاریخ و فلسفه و علوم سیاسی و علوم اجتماعی و در کنکور این رشته­‌ها هم می­توانند قبول شوند اما مشکل بعدی این است که این افراد چون بدون توجه به استعداد رفتند در آن رشته­ی بعدی در کارشناسی ارشد هم عمدتاً موفق نخواهند شد. باز هم با همان مشکلاتی که در مقطع لیسانس با آن­ها روبه­رو بودند، به شکلی دیگر روبه­رو می­شوند. مگر کسانی که با آگاهی و شناخت و استعداد بروند جلو که وضعیت آن­ها فرق می­کند.

قدم اول برای انتخاب رشته­ی کارشناسی ارشد، برای تغییر رشته، برای حفظ رشته، این­که اصلاً من کارشناسی ارشد بروم یا نه، این­که بروم دکتری یا نه، این­که بروم مشغول کار دولتی شوم یا کار آزاد، که اصلاً چه کار کنم. این­ها همگی بستگی دارد به این­که شما چه استعدادی داری؟ این­که چگونه وظایف شرعی­ام را انجام دهم، این­که چگونه کار کنم خدا از من راضی باشد، تکالیفم را انجام دهم، کاملاً بستگی به شناخت استعداد دارد. تصور کنید یک نفر استعداد معلمی دارد و به عنوان یک توانایی همین آدم استعداد دارد که مثلاً شیمی بخواند، با شیمی راحت است، شیمی را خوب می­فهمد، سؤالاتی که به ذهنش می­آید در حوزه علم شیمی است. همیشه ذهنش مشغول است که چگونه می­توان یک ابتکاری، خلاقیتی، تحولی در علم شیمی انجام داد. خوب این آدم اگر استعداد معلمی هم داشته باشد وظیفه­اش آن است که برود یک استاد شیمی در دانشگاه بشود و شیمی را خوب تدریس کند. ممکن است آدم بگوید استعداد تدریس ندارم اما استعداد تحقیق دارم، خوب باید یک پژوهشگر شیمی شود. ممکن است این آدم بگوید که من استعداد کار فنی دارم. می­گوییم برو صنعتگری شو که از شیمی استفاده می­کند. حالا این آقا اگر بخواهد صنعتگری شود که از شیمی استفاده کند، اصلاً لازم نیست ادامه تحصیل دهد، اگر می­خواهد محققی در در رشته­ی شیمی بشود ادامه تحصیل برایش لازم است. اگر بخواهد استاد دانشگاه بشود و شیمی را تدریس کند باز هم ادامه­ی تحصیل به فرم دیگری لازم است. یک­دفعه می­بینیم که نه، درست است این آدم لیسانس شیمی دارد ولی استعدادش ادبیات فارسی است، علوم انسانی است، علوم سیاسی است، علوم اجتماعی است، فلسفه است یا هر چیز دیگر. این آدم در هر حوزه­ای در شیمی کار کند ضرر کرده، عمرش را به باد داده است.

*اما استعدادمان را چگونه کشف کنیم؟

بهترین زمان کشف استعداد زمانی است که یک بچه چهار، پنج، شش ساله ، پدر و مادر دقت کنند در زندگیش و استعداد این بچه را شناسایی کنند و به تدریج او را در مسیر استعدادش قرار دهند. چون در سنین کودکی بچه خیلی مصلحت­اندیش نیست اما هر چه بزرگتر شود تأثیر محیط بیشتر می­شود و به همان میزان بچه دیگر خودش و استعدادهایش نیست بلکه القائات محیط است.

خوب حالا ممکن است بگویید که از ما گذشته. خیلی خوب هر چند زمان گذشته ولی هنوز برای شناختن استعداد خیلی دیر نشده است. خودتان باید زحمت بکشید و استعدادتان را بشناسید.

جمع­بندی چند راهکار متفاوت می­تواند شما را به نتیجه برساند:

۱- در کودکی­هایتان تحقیق کنید و ببینید در کودکی چه کاره بودید؟ روحیه جمعی داشتید یا فردی و کناره­گیر از جمع بودید، بیشتر مدیریت می­کردید یا تابع خوبی بودید یا هیچ­کدام؟ یعنی مستقل بودید!

۲- شما ببینید در دوره­ی راهنمایی و دبیرستان با چه درس­هایی راحت بودید، صرف نظر از این­که معلمش خوب بود یا نه یا حتی آن درس را دوست داشتید یا نه.

۳- در دوران دانشگاه کدام درس­ها بود که ما با کمترین زحمت بهترین نتیجه را در آن درس­ها می­گرفتیم؟

۴- دغدغه­‌هایی که الان دارید از چه جنس است؟ سؤال­هایی که به ذهنتان می­رسد از چه جنسی است؟ در ایام بیکاری و فراغت چه تیپ سؤال­هایی به ذهنتان می­رسد؟ سؤال­های اجتماعی، سؤال­های سیاسی، سؤال­هایی در مورد رشته­ی خودت، کدام بیشتر ذهنت را مشغول می­کند؟

حال باید ببینی برای کدام یک از این سؤالات جواب پیدا می­کنی؟ کدام یک از این جواب را خودت نقد می­کنی؟

این سؤال­ها و سؤال­های مربوط به این چند مورد مراجعه کنید، مجموعاً پنجاه، شصت سؤال می­شود. و بعد با بررسی این جواب­ها و حذف یک سری از آن­ها، کم­کم می­توانی برسی به این­که استعدادت در چه زمینه یا زمینه­‌هایی است.