رضا نوشادی– صنعت نفت ایران از بدو پیدایش چندین دورهٔ پر چالش را پشت سر گذاشته است. در فراز و نشیب این صنعت گاهی سهم عایدات ایران از این صنعت از سهم اداره مالیات انگلیس کمتر بوده، گاهی نیز اعجاب آور‌ترین عملیات مهار و کنترل فوران چاههای نفت و گاز با بضاعت بسیار کم، بدون استفاده از دانش و تکنولوژی بین المللی در این عرصه و صرفا با اتکا به همت تلاشگرانش به بار نشسته است.
شاید از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی این صنعت بتوان به موارد زیر اشاره داشت:
دورهٔ ملی شدن صنعت نفت
فرآیند پیروزی انقلاب
جنگ تحمیلی عراق
چالش دستیابی به دانش و صنعت هسته‌ای
در دورهٔ ملی شدن صنعت نفت، اختلافات سیاسی بین نیروهای موافق فرایند ملی شدن صنعت نفت در کنار فشار بنیانکن انگلیس و آمریکا نهایتا به کودتای بیست و هشتم مرداد سال ۱۳۳۲ انجامید. پس از آن صرفنظر از عبرت‌های تاریخی به جامانده از آن وقایع، آنچه برای مردم ایران باقی ماند شکست کامل حرکت‌های مردمی بود. این شکست چنان فضای پس از کودتا را محدود کرد که اختناق مطلق را در فضای سیاسی آن روز حاکم نمود. در آن فضا قانون ملی شدن صنعت نفت به قانونی کم اثر تبدیل شد هرچند یک نوستالژی قوی را در دل ایرانیان ایجاد نمود. اعتصابات صنعت نفت در فرآیند پیروزی انقلاب اسلامی، قطعه مهمی را در پازل پیروزی به خود اختصاص داد و آلام به جا مانده از شکست قبلی در سال ۱۳۳۲ را مرهم گذاری کرد. بدون اینکه تعصب و تمایلی به اغراق در نقش صنعت نفت در فرآیند پیروزی انقلاب باشد واشکافی و تبیین این نقش، می‌تواند مشعلهای فروزانی را از آن حرکت تاریخی فرا راه آیندگان (علاوه بر تکریم نقش آفرینان آن حرکت عظیم) قرار دهد. در دورهٔ هشت ساله جنگ تحمیلی، اقتضائات خاص جنگ در سراسر کشور همراه با محدودیتهای بین المللی برای این صنعت، شرایط را به گونه‌ای رقم زد که تلاشگران عرصهٔ نفت در اوج گمنامی و مظلومیت دوران سختی را تحمل کردند. مردان آن روز در راستای انجام رسالت تاریخی خویش در زیر فشار بمباران‌ها، اجازهٔ قطع صادرات نفت (به عنوان اصلیترین شریان اقتصادی دفاع از مملکت و ادارهٔ آن) را حتی برای یک روز ندادند.
این روز‌ها صنعت نفت در تنگه دستیابی به دانش هسته‌ای تحت فشاری فوق العاده و سهمگین قرار گرفته است با مرور سرخط‌های خبری رسانه‌های دنیا مشاهده می‌شود که فشار بر این صنعت جای خود را به همهٔ اخبار حتی اخبار مسایل دانش هسته‌ای قرار داده است به طوری که محوریت در مقدمه و موخرهٔ اخبار مربوط به مسایل هسته‌ای نیز به مسالهٔ فشار بر صنعت نفت اختصاص یافته است. دامنهٔ فشار‌ها در این دوره به لحاظ شدت و دامنه زمانی با هیچیک از دوره‌های پیشگفته قابل قیاس نیست. در هیچ دوره‌ای از دورانهای فوق، فروش تجهیزات یا عقد قرارداد با صنعت نفت منجر به مجازات سنگین رسمی و قانونی نگردیده است حتی در دوره نخست وزیری دکتر مصدق، امتناع محدود از خرید نفت ایران، به موضوع لابی پنهان و تصمیم گیرهای پشت پرده سیاسی نقش آفرینان آن روز در عرصه مقابله با دولت ایران بود و هرگز منجر به عقود و مصوبات بین المللی در این خصوص نگردید. در چالش دستیابی به دانش هسته‌ای هر گونه تجارت شرکتهای فعال در کشورهای اروپایی، آمریکایی و حتی آسیایی با صنعت نفت منجر به تحمیل خسارت عظیم به منافع این شرکت‌ها می‌شود. شورای امنیت و اتحادیه اروپا نیز با تمام توان مصوبات پیاپی خود را علیه صنعت نفت علاوه بر تحریمهای یکجانبه آمریکا، به مرحله اجرا گذاشته‌اند.
آنانکه در توسعه و نگهداشت صنعت نفت تلاش می‌کنند می‌بینند و می‌دانند که همواره تحریمهای اعمالی بیش از تحریمهای اعلامی بوده است و ممنوعیت‌ها قبل از اینکه در قالب قوانین، مصوبات و بیانیه‌ها اعلام شود توسط غول‌های این صنعت به اجرا گذاشته شده و اعمال شده‌اند. علاوه بر اینکه میزان فشار‌ها در این دوره به صنعت نفت بیش از دوره‌های گذشته بوده است دورهٔ زمانی اعمال فشار‌ها نیز تا به امروز بیش از دوره‌های فشار قبلی بوده است در این راستا مقابله کنندگان با کنار گذاشتن ملاحظات معمول در این سیاستگذاری‌ها (اتخاذ تصمیم‌ها در پشت پرده و پشت درهای بسته) رویکرد تصمیم گیریهای علنی در جلسات آشکار را به هماهنگی‌ها ی پشت پرده خود افزوده‌اند لذا عملکرد تحریم کنندگان بسیار منسجم‌تر و هماهنگ‌تر شده است.
در این میان اگرچه جمهوری اسلامی ایران به عنوان کانون فشارهای آمریکا و انگلیس به بهانهٔ دستیابی به دانش هسته‌ای انتخاب شده است تشدید رکود اروپا و تزریق رکود به کشورهای آسیایی از جمله چین و هند نیز اهداف جانبی دیگری است که ضمن این روند و رویکرد، نصیب آمریکا و انگلیس می‌شود چرا که تکلیف مساله نفت ارزان عراق و نفت لیبی حل شده و در راهبردهای کلان اقتصادی لازم است سایر معابر رشد اقتصادی رقبای اروپایی نیز محدود شود.
در این شرایط که اتکا به معادلات بین المللی و موازنه قوا (اعم از مثبت و منفی) گره گشایی چندانی را در شرایط صنعت نفت ایجاد نمی‌نماید تمرکز و اتکا به داشته‌ها و توانایی‌های داخلی، می‌تواند عوارض منفی عبور از این مقطع را کاهش دهد. نباید از نظر دور داشت که تاکنون منفعت ایران از ذخایر نفت، عمدتا به منافع حاصل از فروش نفت خام محدود شده و حقیقتا آن گونه که می‌تواند نام «صنعت» بر آن نهاد از منافع چرخهٔ عظیم ساخت تجهیزات و ارایه خدمات فنی برخوردار نبوده چه برسد به اینکه در راستای صدور خدمات و تجهیزات وارد عمل شده و بخشی از بازار منطقه‌ای و جهانی را به خود اختصاص دهد. دراین خصوص توجه به ارزش افزوده ناشی از تولید محصولات پتروشیمی حرکت قابل اعتنا و قابل احترامی بود که طی دهه‌های اخیر برای افزایش منافع ایران از این محصول صورت گرفت و هنوز انتظار می‌رود بازار محصولات پتروشیمی (داخلی، منطقه‌ای و جهانی) ظرفیتهایی برای این تولیدات داشته باشد. اگر طی سالیان گذشته حرکت فراگیر صنعت نفت به سمت خود اتکایی در تجهیزات و خدمات فنی نفت صورت می‌گرفت علاوه بر متاثر نمودن پارامترهایی چون اشتغال، صادرات و… می‌توانست زمینه‌های افزایش امنیت ملی را فراهم نماید. در شرایطی که روز به روز فشارهای خارجی بر زوایای مختلف این صنعت افزایش می‌یابد نیروی محرکه بیشتری برای توجه به خوداتکایی در محور‌ها و توسعه پایدارذیل فراهم شده است:
حرکت به سوی احداث کارخانجات ساخت تجهیزات
طی دو دهه اخیر اقداماتی توسط بخشهای دولتی، خصوصی و نیمه خصوصی برای ساخت برخی تجهیزات صورت گرفته است لیکن هنوز بخش قابل توجهی از تجهیزات از خارج از کشور وارد می‌شود. توسعه چنین کارخانجاتی ضمن رفع مضیقه‌های ورود کالا، همزمان برخی مشکلات اشتغال، نیاز به ارز و… را رفع می‌نماید. حتما زیبندهٔ صنعت ریشه دار نفت نیست که پس از سال‌ها هنوز تجهیزات ساده‌ای از قبیل دما سنج و فشارسنج از خارج از کشور وارد می‌شود یا با وجود توان ساخت برخی جریان سنج‌ها در کشور، بخش قابل توجهی از جریان سنج‌ها از خارج از کشو ر وارد می‌شود. با وجود آمار قابل توجه حفاری و تکمیل چاههای نفت و گاز، تولید اغلب کالا‌ها توجیه اقتصادی خود را بدون اتکا به بازار خارجی خواهد داشت. تضمین خرید دراز مدت یا پیش خرید از کسانی که در این راه خطیر گام می‌گذارند در کنار محدود کردن حضور دلالهای تامین کالا در شرکتهای تولید و توسعه صنعت نفت، زمینه‌های موفقیت این حرکت گسترده را فراهم می‌کند.
بی‌شک ایران برای ساخت تجهیزات پیچیده (بدون اتکا به بازار فروش خارجی) فاقد مزیت اقتصادی است لیکن در شرایط تحریم، جبر شرایط بین المللی ایران را وادار به ساخت چنین تجهیزاتی دریک فرایندغیر اقتصادی می‌کند چرا که مساله حیات بخشی از صنعت به آن وابسته می‌شود شبیه این شرایط در مساله ساخت تجهیزات پیچیده هسته‌ای تجربه شده است. توسعه کارخانجات ساخت تجهیزات در ایران می‌تواند بازار کشورهای مجاور را به دلیل برخورداری از مزیت‌های اقتصادی، نسبت به اروپا و آمریکا در اختیار بگیرد حمایت دولت برای موفقیت پیمانکاران عمومی در اجرای پروژه‌هایی در این کشور‌ها زمینهٔ پذیرش بهتر کالا‌ها و تجهیزات ساخت ایران فراهم نماید.
خودکفایی در خدمات فنی و حرکت به سوی صدور خدمات
با وجود فعالیت حدود یکصد دستگاه دکل حفاری و وجود صد‌ها حلقه چاههای فعال تولید نفت و گاز، بخش قابل توجه یا به عبارتی نزدیک به همه خدمات فنی ارایه شده به این حجم عظیم از فعالیت‌ها متکی به کالاهای خارجی است. از طرفی اخیرا از طریق مناقصات بین المللی زمینهٔ ورود نیروی انسانی خارجی نیز (در کنار کالا‌ها و تجهیزات خارجی) فراهم شده است آنچه می‌تواند به غنا و خوداتکایی شرکتهای تامین کننده خدمات فنی کمک نماید ممنوع و یا محدود کردن حضور شرکتهای ارایه دهندهٔ خدمات و نیروهای انسانی خارجی در شرکتهای تولیدی و پروژه‌های توسعه‌ای است. طبیعی است گسترش دامنه ارایه خدمات، افزایش کیفیت و تعمیق خدمات می‌تواند ایران را برندهٔ رقابت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برای ارایه این خدمات نماید.
استفاده از منافذ موجود برای ورود برخی کالا‌ها و تلاش برای ایجاد منافذ جدید
مطالعه شرایط شش ساله اخیر نشان دهنده افزایش فشار‌ها و گسترش محدودیتهای تامین کالا و یکسال اخیر افزایش نقل و انتقالهای مالی است علاوه بر محدودیتهای رو به تزاید برای تامین کالاهای خاص، شرایط جدید موجود در شیوه‌های انتقال مالی، تامین کالاهای معمولی را نیز با دشواری روبرو نموده است. این محدودیتهای رو به تزاید در کنار زمانبر بودن اجرای پروژه‌های احداث کارخانجات تولید کالا‌ها و تجهیزات، ضرورت پیش بینی تامین کالا‌ها و تجهیزات خاص را که هنوز از منافذی امکان تامین آن‌ها به طور کلی از بین نرفته است را بیش از پیش آشکار می‌نماید. مدیریت ارزی برای مصرف ارز و تخصیص ارز به کالاهای ضرور، زمینه‌های موفقیت و طولانی کردن استقامت (در این مقاومتی که ایران در عرصه هسته‌ای انتخاب کرده) را فراهم می‌نماید. مدیریت مجموعه نفت ناچار است سریعا و دقیقا شیوه نامه‌های اجرایی مقابله با شرایطی سخت‌تر از امروز را تدوین و اجرایی نماید. نظر به اینکه مجموعه کشور‌هایی که برای ایران محدودیت ایجاد کرده‌اند به طور مداوم این منافذ را مانیتور و نسبت به مسدود سازی آن اقدام می‌نمایند از بیان توصیف منافذ در حال استفاده و جدید احتراز می‌شود.
تلاش برای ایجاد راههای جدید فروش نفت و انتقال ارز
می‌توان تحریمهای اعمالی به ایران را کم نظیر و یا بی‌نظیر قلمداد نمود نکته مهم و جالب توجه این تحریم، جبهه متحد ایجاد شده از مجموعه کشورهای اروپایی و امریکا در مقابل ایران و به هم پیوستگی آشکار آن‌ها در این موضوع است. اغراق نیست اگر بیان شود کسری از این فشار‌ها هر کدام از کشورهای اروپایی را بحرانی و یا حتی در معرض فروپاشی کامل قرار می‌داد. ایران ظرفیتهای قابل توجهی با برخی همسایگان خود می‌تواند ایجاد کند از جمله شکلهای مختلف سوآپ برای فروش نفت، ایجاد راههای می‌انبر و خلق تجارت و بازاری که سود دو جانبه‌ای را برای طرفین ایجاد کند راه تنفسی جدیدی را در مقابل فشارهای تحریم ایجاد می‌کند. گسترش فعالیتهای اقتصادی در کشورهای همسایه و فعال نمودن پیمانکارهای عمومی ایران در آن کشور‌ها با شرایط جذاب اقتصادی (البته در سایهٔ حمایت‌های پر رنگ سیاسی از بنگاههای فعال در این عرصه) هزینه کنترل تحریم را به قدری افزایش خواهد داد که طرفداران سیاست تحریم و اعمال کنندگان تحریم را در ادامه استراتژی تحریم به تجدید نظر واخواهد داشت.
راه اندازی بیمه صنعت نفت و متکی نمودن نفت به بیمه داخلی نفت
یکی از مشکلاتی که مدتهاست به نحو محسوسی در مسیر پروژه‌های نفتی خود نمایی می‌کند محدودیتهای تامین بیمه برای پروژه‌ها است. از سال‌ها قبل الزام شده است که بیمه همه پروژ‌ها از داخل ایران تامین شود با وجود این حمایت تام و بلا منازع، صنعت بیمه ایران دارای توان تامین پوشش بیمه‌ای برای همه پروژه‌های نفتی نیست و مطابق روال این صنعت معمول دنیا با مراجعه به بیمه‌های اتکایی خارجی اقدام به فروش ریسک، توزیع ریسک وانتقال ریسک نموده است این استراتژی دقیقا منطبق با منطق موجود در صنعت بیمه است و بدیهی است این روال تا زمان قدرتمند شدن بیمه‌های داخلی و تامین پوشش‌های بیمه‌ای برای پروژه‌هایی در سطح دیگر کشور‌ها ادامه خواهد داشت. در شرایطی که صنعت نفت برای تامین پوشش بیمه پروژهای خود دچار مشکل شده است به جاست که بازنگری جدی در شیوه تامین بیمه برای صنعت خود نماید. واقعیت این است که صنعت معظمی (که در رده بزرگ‌ترین شرکتهای نفتی دنیاست) در پهنه‌ای به وسعت ایران زمین با گستره وسیعی از فعالیتهای اقتصادی از اکتشاف و استخراج تا تولید و توسعه میادین مختلف همراه با طیف وسیعی از محصولات تولیدی، دارای شرایط اولیهٔ لازم برای تامین حاشیهٔ امنیت مقبول برای برخورداری از یک بیمه مطمئن را دارد. صنعت نفت دارای یک سابقه طولانی در تامین پوشش بیمه برای پروژه‌های خود است به جاست که امروز با مراجعه به بایگانی‌ها و سوابق، هزینه‌های تامین پوشش بیمه را در مقابل حمایت‌ها و خسارت‌های دریافتی از این رهگذر به دقت تعیین نماید این بررسی می‌تواند هدایت‌های لازم را برای راه اندازی بیمه مستقلی در این صنعت ایجاد نماید. لازم به ذکر است شواهد معدود محیطی (که لزوما نمونه‌ای منطبق با همه مجموعه این صنعت نیست) روزنه‌های امیدی برای خود اتکایی در این بخش نشان می‌دهد که باید با مداقه بیشتر تعیین نمود که فجر صادقی است در این افق یا روشنایی کاذبی است که باید آن را به گونه‌ای دیگر تفسیر و از آن بهره برداری کرد.
تحریم اگرچه بزرگ راهی است که ماشین مقابله با ایران با سرعتی فوق تصور و بی‌سابقه در آن به حرکت درآمده است اما ایران حتما می‌تواند در این مسیر چاله‌هایی ایجاد کند که آرامش مسافرانش را به هم زند. واقعیت این است که ایران بسیار مظلومانه و نجیبانه در این صحنه حاضر شده و هرگز از پتانسیل‌های خود برای بر هم زدن آرامش این مسافران کم ملاحظه استفاده نکرده است و همواره مقاومتی غیر تهاجمی را به نمایش گذاشته است.
ساختارهای مقاومت و انگیزه‌های مردان مقاومت همیشه حیرت مهاجمان را فراهم نموده است زمانی که فشار کاردهای مهاجمان به استخوان برسد انجام هر واکنش پرانرژی ومحیرالعقول دور از انتظار نخواهد بود. دنیای غرب باید بسیار شاکر باشد که با ملتی نجیب و متعادل پنجه در پنجه انداخته است و نباید فراموش کند که با ملتی مواجه شده است که با فرهنگ حسینی راه خود را آغاز نموده است و این حرکت سی و سه ساله ایران ریشه در فرهنگی عمیق دارد که به یاری خدای متعال از بن دندان ایمان دارد و این حمایت‌ها و هدایت‌ها را بار‌ها و بار‌ها تجربه کرده است که فرموده است: الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا.
Sorry. No data so far.