تعاریف از فرهنگ بسیار زیاد، متنوع و گسترده است. لیکن به عنوان یک مبنای معتبر نظرات امام خمینی (رحمه الله علیه) و مقام معظّم رهبری (مدظلّه العالی) و فرمانده کل قرارگاه فرهنگ، در موضوع فرهنگ بیان می‌گردد. امام خمینی در مورد جایگاه فرهنگ می‌فرمایند: «بی‌شک بالا‌ترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است…. با انحراف فرهنگ هر چند جامعه در بعدهای اقتصادی، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند باشد، ولی پوچ، پوک و میان تهی است. اگر فرهنگ جامعه‌ای وابسته و متأثر از فرهنگ مخالف باشد، ناچار دیگر ابعاد آنجامعه به جانب مخالف گرایش پیدا می‌کند و بالاخره در آن مستهلک می‌شود و موجودیت خود را در تمام ابعاد از دست می‌دهد.» [۱]
در نگاه رهبر معظّم انقلاب، فرهنگ شامل اخلاق، رفتار، فضائل، معنویات و عقاید در جامعه است. در مهندسی فرهنگی نیز هدف؛ هدایت، ساماندهی و مطلوب سازی فعالیت فرهنگی جامعه در جهت فضائل و معنویات انسانی و تحقق جامعه دینی است. به عبارت دیگر در این فرآیند بر اساس ملاحظات یک فرهنگ مطلوب، دستگاه های وابسته به نظام های مختلف اجتماعی سازماندهی مجدد شده و دارای جهت گیری و نظم مجدد با رویکردی فرهنگی می‌شوند.
فرهنگ، یعنی خُلقیات و ذاتیات یک جامعه و بومی یک ملت؛ تفکراتش، ایمانش، آرمان‌هایش؛ این‌ها تشکیل دهندهی مبانی فرهنگ یک کشور است. [۲]
علم هم جزو فرهنگ است اما آن اخلاق و بعد اخلاقی فرهنگ، آن رقم اخلاقیات در سیاههی فرهنگ بیشترین تأثیر را برای تضمین آینده دارد… فرهنگ عمومی که عرض می‌کنیم، یعنی اخلاقیات عمومی. حالا ما امسال به عنوان شعار در اول سال گفتیم وجدان کار و انضباط اجتماعی خوب این دو تا اخلاق است. [۳]
ببینید، ما فرهنگ که می‌گوییم، مورد نظرمان به همان معنای عام فرهنگ است. انقلاب فرهنگی که در این کشور تحقق پیدا کرد، واقعیت داشت. حالا هم این شورا، شورای عالی انقلاب فرهنگی است. مراد از این فرهنگ، فرهنگ مدروس و مکتوب مدرسی نیست. مراد ما فرهنگ به معنای عام آن است. البته شامل فرهنگ به معنای علم و تحصیل و دانشگاه و مدرسه و امثال آن می‌شود؛ اما بقیهٔ فنون و شعب فرهنگ را هم شامل می‌شود. دید ما بر روی همهی اینهاست.
فرهنگ شامل ادبیات، هنر، علم، عادات و اخلاق جامعه و سنن موجود جامعه و شامل خصلت‌های ملی است. بعضی از ملت‌ها به خصلت‌هایی مشهور می‌شوند. این‌ها که ذاتی و مربوط به آب و هوا نیست؛ مربوط به تربیت‌ها است. فرض بفرمایید الان، بخصوص اروپایی‌ها را که نگاه می‌کنیم، طبیعتاً آن‌ها مردمانی خطر پذیر هستند؛ شرقی‌ها به قدر غربی‌ها خطر پذیر نیستند.
معمولاً آن‌ها کارهای خطیر می‌کنند ــ مثال‌های فراوانی در این زمینه در ذهن دارم ــ این چیزی نیست که اگر کشوری در یک مرحله احتیاج به خطر پذیر بودن داشت، نتواند این را در ملت خودش به وجود بیاورد؛ چرا، با تربیت می‌شود. مسألهٔ انضباط اجتماعی و وجدان کاری که من دو ــ سه سال قبل مطرح کردم، این دو خصوصیت اجتماعی و خلقی، جزء فرهنگ کشور است. [۴] اول این را به عنوان یک اصل موضوعی بپذیریم که فرهنگ یک جامعه، اساس هویت آنجامعه است. فرهنگ هم که می‌گوییم، اعم از مظاهر فرهنگی ــ مانند زبان و خط و امثال این‌ها ــ یا آنچه باطن و اصل تشکیل‌دهنده پیکره فرهنگ ملی است؛ مثل عقاید، آداب اجتماعی، مواریث ملی، خصلت‌های بومی و قومی؛ این‌ها ارکان و مصالح تشکیل‌دهنده فرهنگ یک ملت است. اساس هویت یک ملت، اینهاست. [۵]
مراد ما از فرهنگ، همان ذهنیت هاست. هر جا که من تعبیر فرهنگ را به کار می‌برم، مرادم آن معنای عام فرهنگ است؛ یعنی آن ذهنیتهای حاکم بر وجود انسان که رفتارهای او را به سمتی هدایت می‌کند ــ تسریع، یا کند می‌کند ــ این، حداقل نیمی از عوامل تعیین‌کننده و پیش‌برنده و جهت‌دهندهٔ به همهٔ رفتارهاست. [۶]
مهندسی فرهنگی به معنای فرآیند بازطراحی، اصلاح و ارتقاء شئون و مناسبات نظام های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشور بر اساس فرهنگ مهندسی شده با توجّه به شرایط و مقتضیات ملی و جهانی است. [۷]
حوزه‌های فرهنگ
بر اساس تعاریف اوّلیه انجام شده در قرارگاه فرهنگ استان اصفهان، حوزه‌های اصلی فرهنگ که در مدیریت جامع فرهنگی استان به آن‌ها پرداخته می‌شود، به شرح موارد زیر است:
ادیان و فِرَق
ادیان رسمی موجود در کشور، فِرَق ضالّه موجود در کشور
اقوام
قومیت‌های مختلف موجود در کشور، زبان، گویش، فرهنگ بومی، خرده فرهنگ‌ها
اقتصاد و برنامه ریزی فرهنگ
ارزش گذاری کالا‌ها و خدمات فرهنگی، بازاریابی محصولات فرهنگی، اعتبارات فرهنگی، هزینه‌های فرهنگی، نظام آماری فرهنگ، برنامه‌های فرهنگی، بودجه ریزی فرهنگی
تعلیم و تربیت
آموزش‌های پیش دبستانی، آموزش و پرورش، آموزش عالی، آموزش‌های پودمانی و مهارتی، حوزه‌های علمیه، دانش، فناوری، پژوهش، ابداعات و اختراعات
اخلاق حرفه‌ای و فقه مشاغل
کدهای اخلاق حرفه‌ای، فقه مشاغل، اخلاق، عرف
خانواده
کودک، نوجوان، جوان، زنان، مردان
رسانه
رسانه‌های تصویری، شنیداری، نوشتاری، چند رسانه‌ای، اینترنت
روابط (تعاملات و تهاجمات) فرهنگی
مناسبات فرهنگی ملی و بین المللی، تهاجم فرهنگی دشمنان
سازمانهای فرهنگی
سازمانهای دولتی، سازمانهای عمومی، سازمانهای خصوصی (سازمانهای رسمی و غیر رسمی)
فرهنگ عمومی
سلامت اداری، فرهنگ ترافیک، شایسته سالاری، امید، تلاش، محکم کاری، سنن ملی، سنن تاریخی، سنن جغرافیایی، انضباط، اعتماد به نفس ملی، اعتزار ملی، قانون‌پذیری، تعاون و همکاری، اوقات فراغت، تفریحات، فرهنگ معیشت، فرهنگ پوشاک، فرهنگ خوراک، زبان، ادبیات، جشن‌ها، سوگواری‌ها، آداب و رسوم، تاریخ، هویت و …
قوانین و مقررات فرهنگی (حقوقی)
نظامات فرهنگی، نظام پیوست فرهنگی، نظام آماری فرهنگ، مصوّبات، قوانین و مقرّرات، دستورالعمل‌ها
گردشگری و میراث فرهنگی
ایرانگردی، جهانگردی، اماکن تاریخی، اماکن فرهنگی، اماکن طبیعی
منابع انسانی فرهنگی
مدیران فرهنگی، اساطیر، هنرمندان، نویسندگان، اساتید، دانشجویان، علماء دین، طلاب، خطاطان، …
ورزش
ورزش همگانی، ورزش رسمی (آموزش و پرورش)، ورزش قهرمانی، ورزش حرفه‌ای، تماشاچیان و هواداران، بازی
هنر، صنایع و محصولات فرهنگی
هنرهای اجرایی، تجسّمی، صنایع دستی، معماری، شهرسازی، کتاب، …
که چهار حوزه آن مشترک با بقیه حوزه‌ها است. لذا ترکیب آن‌ها در ماتریس زیر نمایش داده شده‌اند.
نکته مهم:
تعیین ابعاد و مؤلفه‌های فرهنگ از وظائف شورای عالی انقلاب فرهنگی است. لیکن تا کنون تعریف جامعی از آن منتشر نشده است. از طرف دیگر تعاریف دانشگاهی انجام شده بیشتر در حد مباحث نظری و غیر کاربردی متوقّف گردیده است. مثلاً در جایی بیش از سیصد تعریف نظری از فرهنگ ارائه شده، ولی تعریف برگزیده نظام جمهوری اسلامی ایران هنوز از فرهنگ مشخص نیست. ابعاد آن تعریف نشده، لایه‌های فرهنگ و ساختار شکست آن تبیین نشده است. لذا به لحاظ مدیریت جامع فرهنگ استانی، خلأ جدّی در تعاریف، دسته بندی‌ها، ساختار شکست فرهنگ، اجزاء فرهنگ، درختواره فرهنگ وجود دارد.
جنگ فرهنگی راست است
بر اساس تمامی مواردی که بیان شد، چه از لحاظ نقلی و چه به لحاظ عقلی، ما هم اکنون دچار جنگ تحمیلی همه جانبه فرهنگی به کشور هستیم. این فرض مسلم ماست، و بر این اساس همه اسناد هویتی و راهبردی قرارگاه تدوین و عملیاتی می‌گردد. این جنگ فرهنگی ابعاد زیادی دارد، و در همه عرصه‌های ممکن آثار آن مشهود است، که یکی از ابعاد این جنگ، جنگ نرم است.
مقام معظّم رهبری (مدظلّه العالی) در این باره چنین می‌فرمایند: «سیاست امروز، سیاست اندلسى کردن ایران است. موضوعى که من با شما در میان مى‌گذارم شکل موعظه ندارد؛ بلکه موضوعى اساسى است. اروپایی‌ها وقتى خواستند اندلس را از مسلمانان پس بگیرند، اقدامى بلند مدّت کردند. یکى از کار‌ها این بود که تاکستانهایى را وقف کردند تا شراب آن‌ها را به‌طور مجّانى در اختیار جوانان قرار دهند! جوانان را به سمت زنان و دختران خود سوق دادند تا آن‌ها را به شهوات آلوده کنند!» [۸]
این مصداق و صد‌ها قرینه از این دست، همان چیزی است که در ایران امروز در حال وقوع است. مشروبات الکلی رایگان و به تاریخ روز، و نیز رواج سکس و بی‌بندو باری به طور همه جانبه؛ و ….
پس جنگ فرهنگی راست است. پس جنگ نرم راست است.
تعریف جنگ نرم
تعاریف بسیار زیادی از جنگ نرم وجود دارد. یکی از آن‌ها که توسط مقام معظّم رهبری (مدظلّه العالی) بیان شده به شرح زیر است.
جنگ نرم یعنی ایجاد تردید در دل‌ها و ذهن‌های مردم
رهبر معظّم انقلاب در دیدار با بسیجیان – ۰۴/۰۹/۱۳۸۸
انواع تعابیر نزدیک به جنگ نرم
تعابیر متفاوت و نزدیکی از جنگ نرم وجود دارد، که پاره‌ای از ابعاد، مصادیق آن در نمودار زیر آمده است.
صبغه اصلی جنگ نرم، فرهنگی است
پدافند و آفند [۹] در جنگ فرهنگی
از آنجا که جنگ فرهنگی را به عنوان فرض اوّلیه مبنا قرار داده‌ایم، پس مانند هر جنگ دیگری دو وضعیت عملیاتی تعریف می‌شود. یکی وضعیت حمله (آفند) و دیگری وضعیت دفاع (پدافند). گاهی ما در جنگ به دشمن حمله می‌کنیم و گاهی دفاع. گاهی جلو می‌رویم و گاهی به عقب رانده می‌شویم. این جزء ذات جنگ است، و اگر کسی در این صحنه کارزار و در حال مبارزه با دشمن کشته شود، شهید است. [۱۰]
پس در جنگ فرهنگی دفاع در مقابل تهاجم و شبیخون فرهنگی دشمنان؛ و نیز حمله فرهنگی به مبانی فکری و اعتقادی و رفتاری آن‌ها و اشاعه فرهنگ غنی اسلامی در داخل و خارج از کشور، یک ضرورت جدّی است. لذا طرح ریزی این عملیات بر عهده مدیران فرهنگی جامعه و به طور مشخص جزو وظائف ذاتی قرارگاه فرهنگ استان است.
پدافند عامل و پدافند غیر عامل در جنگ نرم
بر اساس تعاریف انجام شده در جنگ‌ها، دفاع یا پدافند بر دو قسم است. پدافند عامل و پدافند غیر عامل. پدافند عامل به آن دسته از فعالیت‌های خودی اطلاق می‌گردد که با بکارگیری مستقیم ابزارهای دفاعی، مقابله مستقیم با دشمن روی می‌دهد؛ و پدافند غیرعامل به آن دسته از فعالیت‌های خودی اطلاق می‌گردد که بدون بکارگیری ابزارهای دفاعی و با اعمال روشهای مستحکم سازی، فریب، استتار و اختفاء آسیب پذیری خودی را به حداقل می‌رسانند.
در جنگ فرهنگی نیز این دو نوع پدافند وجود دارد.
پدافند عامل فرهنگ، دفاع مستقیم در مقابل تهاجمات فرهنگی، شبهات مطروحه توسط دشمن، و مقابله نرم با تهاجمات نرم دشمن است. البته در مواقع لزوم این دفاع با اعمال محدودیت‌ها و مقابله سخت با عناصر و عوامل خارجی برنامه ریزی دشمن همراه می‌گردد.
پدافند غیرعامل فرهنگ، دفاع غیرمستقیم در مقابل تهاجمات فرهنگی دشمن است. مستحکم سازی اعتقادات، ارزش‌ها و باورهای دینی، تحکیم ایمان قلبی، تقویت اخلاق دینی، و نیز ایجاد التزام درونی و تقیّد نسبت به حلال و حرام است.
به عبارت دیگر با انجام هم زمان این دو نوع دفاع، سپر دفاعی کامل فرهنگی برای جامعه مهیا می‌گردد. در دسته اوّل با دفاع مستقیم و در دسته دوّم با دفاع غیر مستقیم و غنی سازی فکری و اعتقادی. که به جرأت می‌توان گفت که مدل دوّم بسیار اثر بخش‌تر و مفید‌تر است.
چرا اصطلاحات نظامی
یکی از نکاتی که توسط برخی خبرگان فرهنگی جامعه مطرح می‌گردد، اینکه چرا این قدر از عبارات و الفاظ جنگی و نظامی استفاده می‌کنید؟ از عباراتی مثل جنگ، تهاجم، شبیخون، قرارگاه، صف و ستاد، آفند، پدافند، مقابله، اطاق فرمان، خط مقدم فرماندهی، کارزار، و …. مگر جنگ است؟
در پاسخ به این سوال چند نکته را باید متذکر شد:
۱- البته و قطعاً جنگ فرهنگی سالهاست که شروع شده، اما چون بی‌صداست، ممکن است عدّه‌ای متوجّه نشوند. لیکن علائم آن به روشنی مشهود است. چنانچه مقام معظّم رهبری (مدظلّه العالی) در دیدارشان با شعراء در سال ۱۳۸۸ بیان نمودند: «جنگ نرم؛ راست است، این یک واقعیت است؛ یعنى الان جنگ است. البته این حرف را من امروز نمی‌زنم، من از بعد از جنگ – از سال ۶۷ – همیشه این را گفتهام؛ بار‌ها و بار‌ها. علت این است که من صحنه را میبینم؛ چه بکنم اگر کسى نمیبیند؟! چه کار کند انسان؟! من دارم میبینم صحنه را، میبینم تجهیز را، میبینم صفآراییها را، میبینم دهانهاى با حقد و غضب گشوده شده و دندانهاى با غیظ به هم فشرده شده علیه انقلاب و علیه امام و علیه همهى این آرمان‌ها و علیه همهى آن کسانى که به این حرکت دل بستهاند را؛ این‌ها را انسان دارد میبیند، خب چه کار کند؟ این تمام نشده. چون تمام نشده، همه وظیفه داریم. [۱۱]»
مقام معظّم رهبری (مدظلّه العالی) در دیدار اخیرشان با شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز به این موضوع اشاره داشتند و بر اساس گزارشی که در سایت ایشان منتشر شد چنین فرموده‌اند:
«رهبر انقلاب اسلامی با یادآوری تعبیر چند سال گذشته خود از شورایعالی انقلاب فرهنگی به عنوان قرارگاه اصلی فرهنگی کشور افزودند: در آن زمان برای برخی سؤال و یا ابهام بوجود آمده بود که چرا یک اصطلاح نظامی برای مسائل فرهنگی استفاده می‌شود در حالیکه اگر به شرایط کنونی فرهنگی دنیا دقت شود مشاهده می‌شود که یک تهاجم عظیم و پیچیده در عرصه فرهنگ در جریان است. حضرت آیت الله خامنه‌ای خاطرنشان کردند: با تحولات عظیم ارتباطاتی که امروز در دنیا بوجود آمده، جنگ فرهنگی به عرصه‌ای با ابعاد مختلف و فراگیر و پیچیده تبدیل شده است. ایشان جبهه استکبار را سردمدار اصلی این جنگ فرهنگی خواندند و افزودند: گستره تهاجم فرهنگیِ جبهه استکبار، همه کشورهای دنیا است اما در این تهاجم مهم‌ترین هدف، نظام جمهوری اسلامی است زیرا نظام اسلامی در مقابل نظام سلطه ایستاده و اثبات کرده که در این ایستادگی خود صادق است و توانایی مقابله و پیشرفت را نیز دارد.» [۱۲]
۲- به لحاظ علمی و مدیریتی هم مشخص است که برای مقابله با هجمه هدفمند همه جانبه دشمنان قسم خورده نظام مقدس جمهوری اسلامی، نیاز به مدیریتی جامع، منسجم، یکپارچه، و عالمانه وجود دارد. الگوی مناسب برای انجام این مقابله هدفمند، چیزی جز مدل قرارگاهی از نوع رهبری وجود ندارد. (در تعاریف مدیریتی دو سطح تعریف می‌شود. رهبری و مدیریت) بنابراین به لحاظ علم مدیریت نیز چاره‌ای جز استفاده از الگوی رهبری و فرماندهی وجود ندارد. لذا بکارگیری الفاظ نظامی و فرماندهی امری بدیهی است.
از چه چیزی باید دفاع کنیم؟ اولویت بندی اهداف کدامند؟
برای اینکه بتوانیم خوب دفاع کنیم باید بدانیم از چه چیزی باید دفاع نماییم، لذا تعیین اهداف عملیاتی دشمن یکی از مهم‌ترین نکاتی است که باید به آن پرداخته و دائماً به روز رسانی گردد. بدیهی است این امر ما را در تعیین نقاط حیاتی، حساس و مهم فرهنگیمان یاری می‌رساند، و پس از آن دفاع را برای ما آسان‌تر می‌نماید.
بر اساس تعاریف دقیق امنیتی اهداف کشور به سه دسته حیاتی، حساس و مهم تقسیم می‌شوند. بر اساس این نگاه و با استفاده از دیدگاه‌های علمای دین و فرهنگ شاید بتوان گفت اهداف فرهنگی به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند.
۱- اهداف حیاتی: اهدافی هستند که آسیب رسیدن به آن‌ها باعث بروز مشکلات اساسی و ریشه‌ای به فرهنگ می‌گردند، و نظام را دچار مشکلات جدی می‌کنند.
در نگاه کلان این اهداف شامل؛ جهان بینی، باورهای فرهنگی و دینی جامعه هستند، که اگر آسیبی به این باور‌ها وارد آید در تمامی شئون بعدی ارزش‌ها و رفتار‌ها، ایجاد و بروز مشکل می‌نماید.
۲- اهداف حساس: اهدافی هستند که آسیب رسیدن به آن‌ها باعث بروز مشکلات زیاد به فرهنگ می‌گردند.
در نگاه کلان این اهداف شامل، ارزش‌های فرهنگی و دینی حاکم بر جامعه و افراد است.
۳- اهداف مهم: اهدافی هستند که آسیب رسیدن به آن‌ها باعث بروز مشکلات فرهنگی می‌گردند.
در نگاه کلان این اهداف شامل، رفتارهای فرهنگی و دینی جامعه و افراد است. این اهداف از اهمیت کمتری نسبت به سایر اهداف برخوردارند. چرا که خود معلول اهداف قبلی هستند.
در یک بیان می‌توان گفت که دشمن در پی مغلوب نمودن عقول، و غالب نمودن هواهای نفسانی جامعه است. لذا در دعای صباح برای آسیب‌شناسی نفس چنین می‌خوانیم: «الهی قلبی محجوب و نفسی معیوب و عقلی مغلوب و هوائی غالب و طاعتی قلیل و معصیتی کثیر»
راهکار مقابله با این تهاجمات در هر حوزه نیز بکارگیری فقه اکبر (اعتقادات)، فقه اوسط (اخلاقیات) و فقه اصغر (احکام شرعی) است، که تعریف راهکارهای نظری و عملی بسیار با اهمیت است.
در نمودار زیر دسته بندی این اهداف ملاحظه می‌گردد.
مقایسه جنگ سخت و جنگ نرم
از آنجا که جنگ سخت به دلیل تجربهٔ ۸ سال دفاع مقدس و نیز ماهیّت آن؛ مشهود، ملموس و عینی است؛ لذا جنگ نرم را با آن مقایسه می‌کنیم، تا ابعاد جنگ نرم کمی ملموس‌تر گردد.
در جنگ سخت دشمن به مرزهای جغرافیایی، شهر‌ها، روستا‌ها، اماکن حیاتی و حساس اقتصادی، سیاسی، نظامی حمله می‌کند؛ ولی در جنگ نرم به افکار و اندیشه‌ها و باور‌ها و اعتقادات می‌تازد.
در جنگ سخت تجهیزات و ابزارهای دشمن برای حمله شامل مواردی همچون توپخانه و هواپیما و تسلیحات نظامی مختلف است؛ ولی در جنگ نرم رسانه و اینترنت و مطبوعات و کتاب و فیلم و محصولات فرهنگی است.
در جنگ سخت روشهای عملیاتی منظّم (کلاسیک) و نامنظّم (پارتیزانی) مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ ولی در جنگ نرم جنگ روانی و شایعه پراکنی و دروغ سازی و موج آفرینی و شبهه آفرینی بکار می‌رود.
در جنگ سخت منطقه درگیری دو سپاه در مناطق جغرافیایی است؛ ولی در جنگ نرم منطقه درگیری در ذهن و قلب و مغز آحاد جامعه است.
در جنگ سخت از نیروهای نظامی و داوطلب استفاده می‌شود؛ ولی در جنگ نرم از کسانی همچون عناصر خودفروخته در گروههای مرجع استفاده می‌شود.
در جنگ سخت هزینه‌ها سرسام آور است؛ ولی در جنگ نرم چه بسا با هزینه‌هایی بسیار اندک و بعضاً از درون نظام انجام می‌شود.
در جنگ سخت گاهی نتایج فوری و لحظه‌ای دیده می‌شوند؛ ولی نتایج جنگ نرم در آینده نه چندان نزدیک رویت می‌گردند.
در جنگ سخت از در‌ها وارد می‌شوند؛ ولی در جنگ نرم از قلب‌ها.
پی‌نوشت‌ها:
[۱] بیانات امام خمینی (ره) رهبر فقید انقلاب اسلامی – ۳۱/۰۶/۱۳۶۰
[۲] بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار وزیر علوم و رؤساى دانشگاه‌ها ۱۳۸۳/۱۰/۱۷
[۳] بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار اعضاى شوراى عالى انقلاب فرهنگى ۲۹/۰۹/۱۳۷۳
[۴] بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار اعضاى شوراى عالى انقلاب فرهنگى۲۰/۰۹/۱۳۷۵
[۵] بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار اعضاى شوراى عالى انقلاب فرهنگى ۰۸/۱۰/۱۳۸۳
[۶] بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار اعضاى شوراى عالى انقلاب فرهنگى ۲۳/۰۹/۱۳۷۸
[۷] نظام نامه تدوین نقشه مهندسی فرهنگی، ۱۳۸۸
[۸] بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جوانان سیستان و بلوچستان – ۱۳۸۱/۱۲/۰۶
[۹] اگر چه این دو واژه متعلق به زبان فارسی نیست، لیکن به دلیل مصطلح بودن آن‌ها در ادبیات نظامی مورد استفاده قرار گرفته است.
[۱۰] برداشت از تفسیر حضرت آیه الله جوادی آملی
[۱۱] رهبر معظّم انقلاب در دیدار با شعراء به تاریخ ۱۴/۰۶/۱۳۸۸
[۱۲] http: //www. leader. ir/langs/fa/index. php؟ p=contentShow&id=۸۱۶۸
عاااااااااااااااالی بود