علی رغم برنامه‌ریزی‌هایی که در جهت ارتقای توان تولیدی این محصول سودمند در کشور صورت گرفته، هنوز پتانسیل‌های فوق العاده‌ای وجود دارد که برای فعال شدن، نیازمند تدبیر و عزم جدی متولیان تولیدات گیاهی است. بدین جهت مصاحبه‌ای با مهندس جنتی‌زاده، عضو هیأت علمی دانشگاه قزوین و متخصص علوم باغبانی انجام گرفته که در ادامه مطلب بیان می‌گردد؛
جناب جنتی‌زاده پیشینه تولید زعفران در ایران چگونه است و بیشتر در چه مناطقی کشت می‌شود؟
زعفران یکی از محصولاتی است که خاستگاه اصلی آن کشور ایران می‌باشد. از قدیم الایام در ایران کاشت می‌شده است. مهم‌ترین مناطق تولید زعفران در ایران استان‌های خراسان رضوی (۱۵۰ تا ۱۷۰ تن) و جنوبی (۴۰ تا ۵۰ تن) می‌باشند. بقیهٔ استان‌ها هم به شکل پراکنده کشت دارند مثل خراسان شمالی، کرمان و حتی چهارمحال و بختیاری. هم اکنون سطح زیر کشت حدود ۴۷ هزار هکتار است. که عمدتا در مناطق محروم کشور انجام می‌شود لذا با ترویج تولید زعفران و بهینه‌تر کردن فرآیند کاشت تا برداشت می‌توان در مناطقی که کاشت زعفران در آن انجام می‌شود به بهبود وضعیت زندگی مردم کمک کرد.
میزان صادرات زعفران چقدر بوده و چه میزان اشتغال زایی دارد؟
میزان صادرات این محصول در کشور در اوایل دههٔ ۸۰ حدود ۷۰ میلیون دلاربود. الان ۱۵۰ میلیون دلار است. اشتغال زایی زعفران ۶۰۰ هزار نفر است که عمدتا در مناطق محروم می‌باشند (البته به صورت فصلی).
آیا کاشت زعفران محدود به مناطق گرمسیر می‌شود؟
کشت عمدتا در مناطقی است که با توجه به شرایط اقلیمی دایرهٔ انتخاب برای محصول محدود است و با توجه به آنکه در تابستان بوتهٔ آن خشک می‌شود و نیاز به آب ندارد (در تابستان که محدودیت آب وجود دارد) و در حالت مناسب سالانه در تمام مراحل کاشت و داشت به ۲ یا ۳ مرتبه آب دهی نیاز دارد. لذا در مناطق گرمو کم آب بیشتر کاشت می‌شود ولی در نواحی کوهستانی نیز کشت زعفران داریم و امکان آن وجود دارد و اگر در پاییز به سرمازدگی پاییزه نخورد زعفران به بار خواهد نشست. دایرهٔ کشت زعفران در ایران به لحاظ اقلیمی بسیار گسترده است. حتی در مناطقی با ارتفاع ۲۰۰۰ متر کشت زعفران داریم.
به این ترتیب آیا می‌توان گفت عمدهٔ مناطق کشور پتانسیل کشت زعفران را دارند؟
در عمدهٔ مناطق کشور امکان کاشت این محصول وجود دارد. چرا که پیاز در تابستان در حال رکود می‌باشد و نیاز به آب ندارد. غیر از نوار شمالی که در آن بارندگی زیاد است و اصلا کاشت زعفران مقرون به صرفه نیست در سایر مناطق امکان کاشت محصول وجود دارد.
آیا در تمام این نواحی که قابلیت کشت زعفران را دارند کشت این محصول در مقابل سایر محصولات به صرفه است؟
زعفران یک محصول رام است و هیچ تداخلی با محصولات دیگر ندارد. چون که یک آبیاری اولیه در شهریور ماه لازم دارد که آب آزاد است. زمین‌های مناسب هم در نواحی مختلف چون خراسان وسمنان و… بسیار زیاد است. حتی می‌توان محصول را به صورت دیم کاشت از طرفی با توجه به اینکه در ایران مشکل زمین نداریم، بلکه مشکل اصلی آب است. همواره کاشت این محصول در نقاط مختلف به صرفه است. از دامنهٔ جنوبی البرز تا جنوب کشور مناطق نیمه کویری بسیاری وجود دارد که به دلیل کمبود آب قابلیت کشت را ندارد، اما می‌توان در آن‌ها به کاشت زعفران پرداخت. لذا در بسیاری از نواحی که امکان کشت زعفران وجود دارد، هیچ محصول دیگری کاشت نمی‌شود که مقایسه کردن لازم باشد.
چالش جدی محصول زعفران در کشور چیست؟
پیاز زعفران به این صورت تولید می‌شود که پیاز‌ها در زمین زعفران بعد از چند سال چند برابر می‌شوند و با شخم زدن از زمین خارج می‌شود وبرای کاشت مجدد به زمین‌های دیگر منتقل می‌شود. در دو سه سال اخیر یک تهدید در این حوزه احساس شده است وآن قاچاق پیاز زعفران به افغانستان است که موجب کمبود پیاز و گران شدن آن شده است.
رقبای صادراتی زعفران چه کشورهایی هستند و وضعیت ما چگونه است؟
از کل تولید زعفران (حدودا ۲۳۰ تن در سال) ۷۵ درصد صادر می‌شود که ۷۰ درصد آن به صورت فله‌ای است که توسط عمده فروشان به کشورهایی چون امارات، عربستان، افغانستان، پاکستان وهند فرستاده می‌شوند. زعفران ما در این کشور‌ها به حد پایین استانداردهای اروپا کاهش کیفیت و قیمت داده شده و صادر می‌شود.
سطح زیر کشت در ایران ۴۷ هزار هکتار است که ۲۰۰ تا ۲۳۰ تن تولید داریم و متوسط عملکرد ۴. ۵ کیلوگرم در هکتار استدر حالیکه اسپانیا ۴. ۱هزار هکتار سطح زیر کشت دارد و ۵ کیلو گرم در هکتار عملکرد دارد و نهایتا ۲۱ تن تولید دارد (حدود ۱۰% ایران) در حالی که ۱۵۰ تن صادرات دارد. این زعفران زعفرانی است که از ایران و از طریق دبی به اسپانیا فرستاده می‌شود. عمدهٔ زعفران منطقهٔ خاورمیانه به نام امارات است. یکی دیگر از مقاصد قاچاق زعفران نیز افغانستان است. با توجه به حجم کم زعفران قاچاق آن به صورت چمدانی نیز صورت می‌گیرد لذا آمار‌های ارائه شده ممکن است بیانگر واقع نباشد.
متولی صادرات زعفران کدام ارگان دولتی یا خصوصی ایست؟ چه اقداماتی قابل ذکری در این حوزه انجام گرفته است؟
برنامه‌ای تحت عنوان برنامهٔ ملی بهبود تولید، فرآوری و توزیع و صادرات زعفران تدوین شده که متولی آن وزارت جهاد کشاورزی است. بر طبق آن باید در افق سال ۱۴۰۰ تولید از ۲۰۰ به ۵۰۰ برسد که بخشی از آن از طریق افزایش متوسط عملکرد از ۴. ۵ کیلوگرم در هکتار به ۷ کیلوگرم باید انجام شود.
این برنامه اوایل فروردین ماه امسال توسط معاون اول رئیس جمهور ابلاغ شده و بر اساس آن وزارت جهادکشاورزی به عنوان مسوول اجرای برنامه موظف است با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط برای اجرای راهکارهای تعیین شده به منظور تحقق چشم‌انداز برنامه یاد شده اقدامات یاد شده را مبذول دارد.
از اهداف این برنامه می‌توان به دستیابی به تولید سالانه ۵۰۰ تن زعفران در افق سال ۱۴۰۰، ارتقای کیفیت زعفران، ساماندهی فعالان امور تولید، فرآوری، بازاریابی و صادرات زعفران زیر نظر شورای ملی زعفران، تدوین و بازنگری استانداردهای مربوط و اجرای آن‌ها، ارتقای سهم تجارت بین‌المللی زعفران از صادرات متوسط سالانه ۱۳۰تن به ۳۵۰ تن در سال ۱۴۰۰ و ارزآوری بیش از یک میلیارد دلار از طریق شناسایی و توسعه بازارهای فروش زعفران و نیز متعادل کردن قیمت داخلی و قیمت‌های بین‌المللی است.
آیا در این برنامه توجهی به مکانیزه کردن مراحل کاشت، داشت و برداشت شده؟
عناوینی در مورد مکانیزاسیون ذکر شده اما عمدتا مربوط به نحوهٔ کاشت بوده در حالی که مشکل اصلی در مورد زعفران نبود ماشین الات برای برداشت و فرآوری محصول می‌باشد. نحوهٔ برداشت به این صورت است که هر روز صبح باید مقدار زیادی گل از زمین جمع آوری شده و بلافاصله فرآوری شود یعنی کلاله (قسمت ارزشمند و تجاری گل زعفران) از گل و خامه جدا شود و این فرآیند باید روزهای بعد نیز انجام شود. این فرآیند باید به مدت ۱۵ روز به طور متوالی انجام شود که نیاز به نیروی کار زیاد و ارزان دارد. لذا نیاز به مکانیزاسیون در این بخش به شدت احساس می‌شود ومی تواند کمک بسیاری بکند. یکی از بهترین کارهایی که برای بهبود وضعیت تولید زعفران می‌توان نمود همین مکانیزه کردن روند برداشت و فرآوری است.
چالش‌های دیگر حوزه زعفران چیست؟
یکی از مشکلات اساسی ما نبود برند برای محصولمان است. وقتی یک برند به نام یک کشور برای محصول ایجاد شود به راحتی بازار از دست آن خارج نمی‌شود. از طرف دیگر هیچ تبلیغات موثری نداریم. بیش از صد سال است در استرالیا جشنواره یک نوع از سیب برگزار می‌شود ولی ما یک جشنواره به نام زعفران نداریم که حالت عمومی داشته باشد و مثلاً چند تبلیغ در رسانه انجام شود. حتی یک چیزی مثل جشنوارهٔ گل محمدی هم در این مورد نداریم.
دو مورد مشکل عمده در حوزهٔ زعفران در صحبت‌های شما بیان شد؛ بحث صادرات و همچنین مکانیزه نبودن برداشت و فرآوری زعفران؛ آیا مشکل دیگری نیز وجود دارد؟
یک مشکل مهم دیگر پیاز زعفران است که کار منسجمی برای تولید آن انجام نشده است. اگرچه محقق و صاحب نظر داریم اما به شکل منسجم انجام نشده است. البته تکثیر طبیعی پیاز در زمین پاسخگوی افزایش سطح زیر کشت به اندازهٔ ۰. ۱ یا ۰. ۲ میزان فعلی می‌باشد. اما اگر بخواهیم کشت زعفران را – با توجه به پتانسیلی که دارد- به صورت جهشی زیاد کنیم مثلا ۲ یا ۳ برابر کنیم حتما نیاز به تولید گلخانه‌ای پیاز آن خواهیم داشت. همچنین می‌توان با تحقیق در مورد انواع مختلف گونه‌های بهتر و متناسب‌تر را انتخاب کرده و برای کاشت تکثیر کرد.
Sorry. No data so far.