یک پدیده‏ خطرناک به نام «اعتیاد اینترنتی»!

 سعید واحدی فرد- اینترنت پدیده­ ای است که در ابتدا برای تسریع ارتباطات نظامی و تحقیقات دانشگاهی پا به عرصهٔ وجود گذاشت. در سال ۱۹۶۲م. (Licklider) ایدهٔ یک شبکهٔ جهانی را مطرح ساخت که در آن کاربرانی که یک‌دیگر را نمی‌شناسند می‌توانند از داده‌های مشترکی استفاده نمایند. این پدیده با سرعت بسیار زیادی در جهان گسترش یافت تا جایی که پیش‌بینی می‌­شود در سال ۲۰۱۲م. میزان کاربران اینترنت در جهان به بیش از ۲ میلیارد نفر برسد. در کشور ما نیز افزایش کاربران اینترنت رشد صعودی داشته به نحوی که کشور ما از نظر تعداد کاربران اینترنت در منطقهٔ خاورمیانه در رتبهٔ نخست قرار دارد.

هم‌زمان با افزایش تعداد کاربران اینترنت، نحوهٔ استفادهٔ افراد از این رسانه بحث در مورد تأثیر اینترنت بر سلامتی افراد جامعه را مطرح کرد. اعتیاد به اینترنت یک پدیدهٔ به نسبت جدید محسوب می‌­شود که از نظر بسیاری از پزشکان مغفول مانده است. مفاهیم اعتیاد به فن‌آوری توسط (Griffiths، ۱۹۹۶) و اعتیاد به رایانه توسط (Shotton، ۱۹۹۱) برای نخستین بار مطرح شدند. در تعریف اعتیاد، فرا‌تر از مصرف مواد مخدر، تعریف اعتیاد در زمینهٔ رفتارهای اعتیاد آور مانند قمار، پرخوری (Lesuire & Bloome، ۱۹۹۳)، بازی­های ویدئویی (Keepers، ۱۹۹۰)، ورزش (Morgan، ۱۹۷۹)، روابط عاشقانه (Peele & Brody، ۱۹۷۵) و تماشای تلویزیون (Winn، ۱۹۸۳) مورد بررسی قرار گرفتند.

اولین بار مفهوم اعتیاد به اینترنت توسط (young ۱۹۹۶ م.) در طی انجام یک مطالعه مطرح شد و این مفهوم موضوع جدال برای دو گروه دانشگاهیان و پزشکان گردید. در ابتدا طرح آن بسیار طنزگونه می‌­نمود. اعتیاد اینترنتی در سال ۲۰۰۶م. توسط انجمن پزشکی آمریکا به عنوان اختلال روانی شناخته شد. آمار‌ها نشان می‌­دهند ۳۰ درصد جمعیت زیر ۱۸ سال در کره جنوبی به اینترنت اعتیاد دارند (۲۰۰۹؛ Ahn Dong-hyun)، همین آمار در مورد کشور چین به ۱۴ درصد جمعیت زیر ۱۸ ساله­‌ها در آن کشور می‌­رسد.

طبق تحقیقات در دانشگاه «هاروارد» بین ۵ تا ۱۰ درصد از کاربران از اعتیاد اینترنتی رنج می‌برند. ۲۵ درصد از افراد در‌‌ همان ۶ ماه اول استفاده از اینترنت به آن معتاد می‌شوند. آمارهای پژوهش در ایران نیز نشان می‌­دهد که بیشتر کاربران دارای اعتیاد به اینترنت در ایران پسر هستند و همچنین میزان اعتیاد افراد مجرد به اینترنت چندین برابر افراد متأهل است. اعتیاد اینترنتی نوعی اختلال روان‌شناختی- اجتماعی است که شامل نوعی وابستگی رفتاری به اینترنت است و استفادهٔ بیمارگونه و وسواسی از اینترنت را شامل می‌شود.

مشخصهٔ اعتیاد اینترنتی

بیشترین کشاکش بین پزشکان و دانشگاهیان این بود که پزشکان تنها تأثیرات مستقیم فیزیولوژیک را به عنوان نشانه برای اعتیاد قبول داشتند (اعتیاد اینترنتی تأثیرات جسمانی چندانی ندارد.) همچنین بسیاری اعتقاد داشتند که اعتیاد فقط باید به سوء مصرف مواد مخدر اطلاق شود. (e. g.، Rachlin، ۱۹۹۰; Walker، ۱۹۸۹) میزان استفادهٔ ۳۸ ساعت در هفته از اینترنت را مبنای اعتیاد به اینترنت می‌­گیرند. البته این نوع استفاده را باید جدای از استفاده از اینترنت برای اهداف کاری و غیرعلمی دانست. کار‌شناسان از ۶ مشخصه برای تشخیص اعتیاد اینترنتی نام می‌­برند.

۱. برجستگی: اینترنت تم غالب زندگی، احساسات و رفتار فرد باشد.

۲. تغییر خلق و خو: فرد هنگام استفاده از اینترنت تغییر در رفتار و احساسات داشته باشد.

۳. تحمل: افزایش میزان استفاده از اینترنت برای رسیدن به خلق و خوهای دل‌چسب.

۴. علایم ترک: اگر فرد استفاده از اینترنت را متوقف کند دچار ناخوشی شده و علایم منفی مانند افسردگی و پرخاش از خود نشان می‌­دهد.

۵. کشمکش: استفاده از اینترنت باعث به وجود آمدن درگیری با افراد دیگر در جریان زندگی روزمره می‌­گردد.

۶. عود: بیمار تمایل به سرگرفتن رفتارهای اعتیادگونهٔ خود حتی سال‌ها بعد از ترک دارد.

تست یونگ: در حقیقت فقدان چارچوب دقیق در زمینهٔ تعریف مؤلفه­های اعتیاد به اینترنت باعث آن گردیده است که کمی تعریف اعتیاد به اینترنت و تشخیص آن مشکل باشد.

یک مدل اعتیاد، مدل اختلال کنترل است که سازمان بهداشتی آمریکا در مورد سوء رفتار در زمینهٔ قمار اینترنتی منتشر کرده است.

یونگ با استفاده از همین مدل، معیارهای اعتیاد به اینترنت را با ۸ پرسش مطرح می‌­سازد:

۱. آیا شما فکر می‌­کنید که با اینترنت سرگرم هستید؟ در مورد تجربهٔ گذشتهٔ استفاده از اینترنت و در مورد تجربهٔ آیندهٔ استفاده از اینترنت این پاسخ را بدهید.

۲. آیا فکر می‌­کنید باید به استفادهٔ طولانی مدت از اینترنت بپردازید تا به رضایت کافی برسید؟

۳. آیا تا به حال بار‌ها تلاش ناموفق برای کاهش استفاده از اینترنت داشته­اید؟

۴. آیا زمانی که استفاده از اینترنت در شما کاهش می‌­یابد احساس بی‌قراری و افسردگی می‌نمایید؟

۵. آیا نسبت به گذشته بیشتر در فضای آنلاین هستید؟

۶. آیا شغل، حرفه، تحصیلات و رابطهٔ شما به دلیل استفاده از اینترنت به مخاطره افتاده است؟

۷. آیا به اعضای خانواده، پزشکان و درمان‌گران در رابطه با استفاده از اینترنت دروغ گفته­اید؟

۸. آیا استفاده از اینترنت به عنوان راه فراری برای مشکلات و خلق و خوی بد شما بوده است مانند اضطراب، افسردگی، درماندگی و احساس گناه؟

پاسخ­‌ها در طیف ۵تایی لیکرت دسته‌بندی می‌­شوند و به هر پاسخ امتیاز داده شده و در ‌‌نهایت نمرهٔ میزان اعتیاد فرد استخراج می‌­شود.

انواع اعتیاد اینترنتی

۱. بازی­های اینترنتی؛

معمولاً ۷۰ درصد از اعتیاد به اینترنت را بازی­های آنلاین و قمار آنلاین (به نظر حذف شود بهتر است زیرا فکر نمی‌کنم دغدغهٔ جامعهٔ ما باشد.) تشکیل می‌­دهند.

۲. اعتیاد به ارتباط‌های اینترنتی؛

شامل بودن در شبکه­های اجتماعی، چت و تالارهای گفت‌وگو، افرادی که دچار اعتیاد به گپ زدن و گفت‌وگوی اینترنتی می‌شوند، معمولاً بیش از حد درگیر روابط اینترنتی هستند. دوستی اینترنتی خیلی سریع اهمیت و جایگاه روابط خانوادگی و دوستان قدیمی را می‌گیرد. به ظاهر مبتلایان به این بیماری دائم در اینترنت دنبال اسم خودشان می‌گردند.

اینکه چند نفر و از کجا به وبلاگ یا سایتشان لینک داده‌اند برای آن‌ها بسیار مهم است و مدام به سایتشان سر می‌زنند و احتمالاً از کمبود یا افزایش بازدیدکنندگان دچار استرس می‌شوند. خود افشاگری وبلاگی مسئلهٔ دیگری است که محققان آن را یک بیماری خوانده‌اند. گروهی از مردم راز‌ها و اسراری را که معمولاً شخصی و خصوصی قلمداد می‌شود، روی وبلاگ‌هایشان افشا می‌کنند که دامنهٔ آن از عکس‌های خصوصی گرفته تا روابط خصوصی امتداد دارد.

۳. استفاده­ های پورنوگرافی؛

در این حالت فرد مدام در اینترنت به دنبال تحریکات جنسی است.

۴. اعتیاد جمع‌آوری اطلاعات.

در این نوع اعتیاد، فرد شیفتهٔ غنای اطلاعات وب می‌شود و جست‌وجوی بیش از اندازه برای جمع‌آوری اطلاعات، از پیامدهای این شیفتگی است. وبلاگ نویسی و خرید اینترنتی بیش از اندازه و اینترنت گردی از همه جا، آشغال جمع کنی اینترنتی، از دیگر موارد اعتیاد اینترنتی هستند.

آثار و پیامدهای اعتیاد اینترنتی

تأثیرات اعتیاد اینترنتی هم جسمانی است و هم بیرونی و مربوط به زندگی شخصی. هر رفتار افراطی را نمی‌­توان اعتیاد اعلام کرد، به عنوان مثال نمی‌­توانیم یک مکالمهٔ طولانی با تلفن را اعتیاد حساب بیاوریم و همچنین نوع استفادهٔ غلط هیچ‌گاه به معنای غلط بودن خود رسانهٔ اینترنت نیست. مقاومت در مورد اینکه ما اینترنت را به عنوان یک عامل اعتیادآور بخوانیم بیشتر به فواید اینترنت در جامعه بر می‌­گردد. از اینترنت می‌­توان استفاده­های گوناگون برد و همین استفاده­‌ها نیز بیشتر در ارتباط با جنبه­های حرفه­ای زندگی ممکن است که پیش بیایند. به عنوان مثال تجارت ممکن است از راه اینترنت صورت بپذیرد و این عامل، استفادهٔ بیشتر از اینترنت را رقم بزند.

به همین دلیل است که تشخیص علایم اعتیاد به اینترنت به دلیل جنبه­های گوناگونی که در زندگی امروزه پیدا کرده است بسیار مشکل است و به یک پزشک حاذق در این بین نیاز است تا علایم اعتیاد به اینترنت را تشخیص دهد زیرا استفادهٔ بیشتر به منزلهٔ رفتار اعتیادآور در اینترنت محسوب نمی‌­گردد.

فرد معتاد به اینترنت نوعی احساس به روز بودن در محیط تکنولوژیک می‌کند. پیامدهای زیستی شامل آسیب­هایی مانند کمر درد و خستگی چشم و بی‌تحرکی بر اثر عدم ورزش رخ می‌دهند. اختلال در الگوهای خواب شبانه نیز از سایر پیامد‌ها است. در موارد شدید استفاده از کافئین از سوی کاربر برای استفادهٔ طولانی مدت از اینترنت مشاهده شده است. این آسیب­‌ها در برابر آسیب­های روانی بسیار کم‌رنگ­‌تر هستند.

در زمینهٔ آسیب­های اجتماعی، تحقیق یونگ نشان داد که ۵۳ درصد از معتادان به اینترنت در روابط ازدواج، دوستیابی و روابط بین کودکان و والدین دارای اختلال بودند. بیماران زندگی انفرادی در کنار رایانه را به تدریج جایگزین زندگی در کنار مردم ساخته بودند. در مورد همسران، معمولاً اعتیاد اینترنتی باعث آن می‌­شود که همسر نتواند وظایف خود را به طور کامل انجام دهد که به آن همسر Cyberwidow (بیوهٔ مجازی) نیز گفته می‌­شود. حتی در نمونه­های شدید اعتیاد به اینترنت، مادر وقت کافی برای رسیدن به فرزندان را ندارد.

یکی دیگر از مشخصه­های رفتاری اعتیاد به اینترنت پرخاشگری در عدم دسترسی به اینترنت است. از دیگر مشکلات نوعی مسخ شدگی است. معتاد اینترنتی قادر به انجام عمل در محیط واقعی نیست و در واقع بیشتر ذهنیات فرد هستند که انرژی معتاد را می‌­گیرند تا اعمال روزانهٔ او در محیط واقعی. از افزایش موارد طلاق نیز از مشکلات ناشی از اینترنت نام می‌­برند (Quittner، ۱۹۹۷)، حتی در مواردی عجیب گزارش شده که برخی از همسران که به اینترنت اعتیاد دارند بیشتر تمایل دارند که با همسر خود در زندگی مجازی ارتباط داشته باشند تا با آن‌ها به خرید بروند و یا در کارهای اجتماعی شرکت کنند.

بیماران روابط عاطفی و اجتماعی خود را در فضای مجازی برای یافتن عشق، حتی بعد از ازدواج ادامه می‌دهند. امروزه در اکثر مدارس استفاده از اینترنت به عنوان یک ابزار آموزشی مدرن مورد توجه قرار گرفته است با این حال ۸۶ درصد از معلمان بر این باورند که اینترنت عملکرد درسی کودکان را بهبود نمی‌­بخشد (Barber، ۱۹۹۷)، معلمان بیان می‌­داشتند که اطلاعات بر روی اینترنت بیش از حد آشفته است.

مطالعهٔ یونگ همچنین نشان داد که ۵۰ درصد از دانش آموزانی که از اینترنت زیاد استفاده می‌نمایند، نمرات ضعیف­‌تر و مطالعه و توجه کمتری به درس در کلاس داشته‌اند. مطالعات در زمینهٔ اعتیاد به اینترنت در محیط شغلی هم نشان می‌­دهد که ۵۰ درصد از مصارف اینترنت در محیط­های کاری مرتبط به استفاده­های غیر کاری است (Robert Half International، ۱۹۹۶).

در واقع فرد با مصرف اعتیادگونه، درد را فراموش می‌­کند و به شادی می‌­رسد؛ این در حالی است که به واقع مشکلی حل نشده است. ما در حالت واقعی وقتی مشکلمان حل شود خوشحالیم اما در حالت اعتیاد بدون دلیل خوشحالیم. رسانه فرد را در حالت کنونی‌اش قرار می‌­دهد. در واقع اینترنت پوششی می‌­شود برای مشکلات فرد. در این بین آسیب­‌ها خود را پنهان می‌­سازند و این امر باعث آن می‌­شود تا پزشکان و جامعه به این آسیب­‌ها برای حل آن‌ها پی نبرند و به لایه­های زیرین جامعه بروند. مانند مشکلات زناشویی. این امر باعث می‌­شود تا راه حلی نتوان برای مشکلات پیدا کرد.

عوامل ایجاد کنندهٔ اعتیاد اینترنتی (به جز خود عامل اینترنت)

اینکه هر وقت فرد احساس ناامیدی، افسردگی و تنهایی و عدم جذابیت می‌­کند و به سراغ عامل تسکین دهنده می‌­رود، یکی از مشخصه­های رفتار اعتیادآور است. عوامل پیش زمینه­ای نیز در این بین مهم هستند، مانند عزت نفس پایین که باعث می‌­شوند فرد به اینترنت روی بیاورد. در کل ممکن است که اعتیاد به اینترنت تنها واکنشی باشد به زندگی رقت بار فرد. در واقع مواد تخدیر کننده مانند الکل، دارو و اینترنت در واقع یک مفعول شرایط نابسامان اجتماعی هستند و خود آن‌ها فاعل شرایط بد نیستند.
یک عامل دیگر مسخ کنندگی رسانه­‌ها هستند، زیرا باعث می‌­شوند که افراد در برابر مشکلاتی که دارند هیچ واکنشی نشان ندهند، درست مانند مواد مخدر. فرد معتاد دیگر به دنبال کار نمی‌رود و برای مشکلات خود دست به فعالیت نمی‌زند و به همین دلیل روی به رسانه می‌­آورد و مواد مخدر، تا مسخ گردد و آلامش تسکین یابد. اینترنت مادهٔ مخدری برای فرار از واقعیت است. بار‌ها دیده­ یا شنیده‌ایم که گاهی یک کاربر اینترنت تا چند روز پشت رایانه حتی غذا نمی‌­خورد. این امر در واقع نمایانگر این جدا سازی فرد از واقعیت است که حتی فرد نیازهای اولیه برای زنده ماندن خود را جدّی نمی‌گیرد و آن‌ها را واقعی نمی‌­پندارد.

راهبردهای درمانی

برای درمان اعتیاد به اینترنت، هرگز استراتژی ممانعت از ورود فرد بیمار به اینترنت تجویز نمی‌شود. معمولاً استراتژی­هایی که پزشکان در این مورد پیشنهاد می‌­دهند بر مدیریت زمان روزانه و استفاده از برنامه­های جایگزین تأکید دارد. باید فرد را توانمند کرد زیرا فرد توانمند با عزت نفس بالا اینترنت را در کنترل خود می‌­گیرد و نه اینترنت وی را.

۱. تمرین در مقابل؛

مدیریت زمان یکی از فاکتورهای مهم در اعتیاد اینترنتی است زیرا بیشترین ضربه را فرد از این نوع اعتیاد، از زمانی که از دست رفته است می‌­خورد و نه از آسیب جسمانی. اولین سؤال پزشک نیز باید این باشد که فرد در طول روز و هفته چقدر در اینترنت است، چه ساعت‌هایی در روز و در کجا معمولاً به اینترنت دسترسی پیدا می‌­کند. این سؤال‌ها برای برنامه‌ریزی طرح درمانی برای طرح‌ریزی یک الگوی زمانی جدید زندگی مناسب هستند. به عنوان مثال از بیمار بخواهیم به جای بررسی روزانهٔ پست‌های الکترونیک، در صبح، دوش بگیرد و یا به بیمار بگویند تا استفاده از اینترنت را تا بعد از شام به تعویق بیاندازد. اگر بیمار حاضر به ترک رفتار نیست از او بخواهیم حداقل هر نیم ساعت از اینترنت خارج گردد و یا مکان استفاده از اینترنت را تغییر دهد.

۲. پرهیز؛

بیشترین اعتیاد‌ها به اتاق­های چت، بازی­های آنلاین و گروه‌های اینترنتی است. در روش دیگر باید از افراد خواسته شود ۵ مزیتی که از استفادهٔ روزانه از اینترنت را به دست می‌آورند همراه با ۵ تا از معایب آن بنویسند تا ببینند کدام یک از آن‌ها دارای چربش بیشتری بر دیگری دارد. یکی از دلایل اعتیاد اینترنتی عدم حمایت از جانب گروه‌های دوستی و ضعف در روابط گستردهٔ اجتماعی است که این امر باعث آن می‌­شود تا فرد به دنبال این‌گونه از ارتباطات در اینترنت برود.

به طور کل همان‌گونه که بیان داشتیم اعتیاد به اینترنت ناشی از عزت نفس پایین فرد کاربر و مشکلات در برقراری ارتباط و زندگی در جهان واقعی است و هرچه قدر این مشکلات در جامعه بیشتر باشد میزان اعتیاد به اینترنت نیز افزایش می‌­یابد و مشکل زمانی حاد می‌­شود که اعتیاد به اینترنت این مشکلات را افزایش می‌­دهد. باید توجه داشت که کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست و مسئولین امر باید به طور کار‌شناسی در پی پیشگیری و به حداقل رساندن این مشکل در جامعه باشند تا سلامت جامعهٔ ما دست‌خوش آسیب‌های ناشی از استفادهٔ بی‌رویه از اینترنت نشود.

منابع:

۱- Young، K. S. (۱۹۹۶). Internet addiction: The emergence of a new clinical disorder. Paper presented at the ۱۰۴th annual meeting of the American Psychological Association، August ۱۱، ۱۹۹۶. Toronto، Canada.

۲- Griffiths، M. (۱۹۹۵). Technological addictions. Clinical Psychology Forum. ۷۶، ۱۴ – ۱۹.

۳- Shotton، M. (۱۹۹۱). The costs and benefits of «computer addiction.» Behaviour and Information Technology. ۱۰ (۳)، ۲۱۹ – ۲۳۰.

۴- Rachlin، H. (۱۹۹۰). Why do people gamble and keep gambling despite heavy losses؟ Psychological Science، ۱، ۲۹۴-۲۹۷.

۵- Walker، M. B. (۱۹۸۹). Some problems with the concept of «gambling addiction»: should theories of addiction be generalized to include excessive gambling؟ Journal of Gambling Behavior، ۵، ۱۷۹ – ۲۰۰.

۶- Griffiths، M. (۱۹۹۰). The cognitive psychology of gambling. Journal of Gambling Studies، ۶، ۳۱- ۴۲.

۷- Lesieur، H. R.، & Blume، S. B. (۱۹۹۳). Pathological gambling، eating disorders، and the psychoactive substance use disorders. Comorbidity of Addictive and Psychiatric Disorders. ۸۹-۱۰۲.

۸- Keepers، G. A. (۱۹۹۰). Pathological preoccupation with video games. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. ۲۹ (۱)، ۴۹ – ۵۰.

۹- Morgan، W. (۱۹۷۹). Negative addiction in runners. Physician and Sportsmedicine، ۷، ۵۶-۶۹

۱۰- Peele، S.، & Brodsky، A. (۱۹۷۹). Love and addiction. Scarborough، Ontario: New American Library of Canada..

۱۱- Winn، M. (۱۹۷۷). The plug-in drug. New York، NY: Viking Penguin، Inc.

۱۲- Quittner، J. (April ۱۴، ۱۹۹۷). Divorce Internet Style، Time، p. ۷۲.

۱۳- Barber، A. (March ۱۱، ۱۹۹۷). Net» s educational value questioned، USA Today،