ماجرای سیاست‌های جمعیتی جدید چه بود؟

مصطفی مسجدی آرانی – «بنده شعار دو بچه کافی است را قبول ندارم، این مساله سیاست غلطی بود که غربی‌ها انتخاب کرده و امروز پشیمان هستند و سرمایه سنگینی برای حفظ هویت و فرهنگ خود می‌پردازند چرا باید در مسیری قرار بگیریم که نتیجه آن مشخص است.» بیست و یک سال پس از آنکه تنظیم خانواده یکی از برنامه‌های جدی جمهوری اسلامی ایران شده بود، رئیس جمهوری اینگونه در برنامه تلویزیونی صحبت کرد. (+)

صحبت‌هایش البته بدون حاشیه هم نبود و بسیاری به او تاختند. از جمله علیرضا مرندی، نماینده مجلس و وزیر بهداشت سابق که گفته بود: «تشویق به فرزند آوری در خانواده‌هایی با بعد خانواری کم که با مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رو به رو هستند منجر به گسترش آسیب‌های اجتماعی، مشکلات اقتصادی، بیکاری، بی‌سوادی و سوءتغذیه در کشور می‌شود.» (+)

رییس جمهور چندین بار بعد از آن از مخالفت خود با تنظیم خانواده سخن گفت و سخن از تاسیس صندوقی برای تامین آتیه فرزندان زد و اعلام کرد که متولدان ۱۳۸۹ به بعد یک میلیون تومان هدیه از طرف دولت در حسابشان خواهند داشت که با سرمایه‌گذاری پدر و مادر بتواند آتیه آن‌ها را تامین کند.

حتی یک میلیون تومان به حساب برخی تازه‌فرزنددار‌ها واریز شد اما اتفاقات جور و واجور بعدی و نیاز احتمالی طرح به تصویب مجلس آن را به گوشه رینگ برد و تا مرز ناک‌اوت شدن پیش‌ برد تا اینکه مقام معظم رهبری هم منتقد سیاست تنظیم خانواده شد.

«ما باید در سیاست تحدید نسل تجدیدنظر کنیم. سیاست تحدید نسل در یک برهه‌اى از زمان درست بود؛ یک اهدافى هم برایش معین کردند. آن طورى که افراد متخصص و عالم و کار‌شناسان علمىِ این قسمت تحقیق و بررسى کردند و گزارش دادند، ما در سال ۷۱ به‌‌ همان مقاصدى که از تحدید نسل وجود داشت، رسیدیم. از سال ۷۱ به این طرف، باید سیاست را تغییر می‌دادیم؛ خطا کردیم، تغییر ندادیم. امروز باید این خطا را جبران کنیم. کشور باید نگذارد که غلبه نسل جوان و نماى زیباى جوانى در کشور از بین برود؛ و از بین خواهد رفت اگر به همین ترتیب پیش برویم؛ آن طورى که کارشناس‌ها بررسى علمى و دقیق کردند. این‌ها خطابیات نیست؛ این‌ها کارهاى علمى و دقیقِ کارشناسى‌شده است. اگر چنانچه با همین وضع پیش برویم، تا چند سال دیگر نسل جوان ما کم خواهد شد – که امروز قاعده‌ى جمعیتى ما جوان است – و بتدریج دچار پیرى خواهیم شد؛ بعد از گذشت چند سال، جمعیت کشور هم کاهش پیدا خواهد کرد؛ چون پیرى جمعیت با کاهش زاد و ولد همراه است. یک زمانى را مشخص کردند و به من نشان دادند، که در آن زمان، ما از جمعیت فعلىمان کمتر جمعیت خواهیم داشت. این‌ها چیزهاى خطرناکى است؛ این‌ها را بایستى مسئولین کشور به جد نگاه کنند و دنبال کنند. در این سیاست تحدید نسل حتماً بایستى تجدیدنظر شود و کار درستى باید انجام بگیرد. این مسئله افزایش نسل و این‌ها جزو مباحث مهمى است که واقعاً همه مسئولین کشور-نه فقط مسئولین ادارى – روحانیون، کسانى که منبرهاى تبلیغى دارند، باید در جامعه درباره آن فرهنگ‌سازى کنند؛ از این حالتى که امروز وجود دارد – یک بچه، دو بچه – باید کشور را خارج کنند. رقم ۱۵۰ میلیون و ۲۰۰ میلیون را اول امام گفتند – و درست هم هست – ما باید به آن رقم‌ها برسیم.» (+)

اشاره رهبری به سخنانی از امام خمینی بود که طی آن در چند نقطه مکانی و زمانی از توان کشور برای جمعیت ۱۵۰ میلیونی به جای جمعیت ۳۵ میلیونی سخن گفته شده بود. مثل این سخنرانی: «مملکت ایران ۳۵ میلیون حالا می‌گویند جمعیت دارد. وسعتش آن قدر است که برای ۱۵۰ میلیون تا ۲۰۰میلیون جمعیت کافی است. یعنی اگر ۲۰۰ میلیون جمعیت داشته باشد، در ایران به رفاه زندگی می‌کنند.» (+)

در بعد قانونی کار از مدت‌ها قبل‌تر آغاز شده بود. دولت در سال ۸۸ لایحه‌ای به مجلس فرستاد تا مشکل چندقلوهایی که بنابه قانون تنظیم خانواده از خدمات اجتماعی محروم می‌شدند را حل کند. لایحه دولت تصویب هم شد. اما دو ماه پیش لایحه دیگری به مجلس فرستاد تا این بار کل قانون تنظیم خانواده را نسخ کند. این لایحه در پروسه اداری مجلس بود که سخنرانی رهبری پیش‌ آمد و روند آن تسریع شد.

دولت از این قانون هم فرا‌تر رفت و حرف‌وحدیث‌هایی برای حذف درس تنظیم خانواده و جایگزینی آن با درسی به عنوان «شکوه همسرداری» شنیده شد. (+)

موافقان تنظیم خانواده چه می‌گویند؟
استدلال موافقان ادامه برنامه تنظیم خانواده بر چند نکته استوار است. نخست اینکه بحرانی در مورد جمعیت کشور در آینده نزدیک وجود ندارد و نگرانی‌ها در مورد پیری جمعیت یا کاهش آن، حداقل در کوتاه مدت بی‌مورد است.

آمار نشان می‌دهد هنوز که هنوز است میزان مرگ و میر از میزان تولد نوزادان کمتر است. مثلا در سال ۱۳۹۰ تعداد ولادت‌ها حدودا یک میلیون و ۴۰۰ هزار فقره بوده و تعداد فوت ۴۰۰ هزار. یعنی حدودا چهار برابر کمتر. (+)

در مورد پیری هم استدلال می‌شود که جمعیت جوان کنونی در افق ۳۰ سال آینده به مرحله سالخوردگی می‌رسند. جمعیت‌شناسان معتقدند کشور ما در حال حاضر در وضعیت پنجره جمعیتی قرار گرفته است. این وضعیت بدان معناست که نه تنها یک بحران نیست بلکه فرصتی طلایی برای بهره‌مندی از نیروی جوان است و باید با برنامه‌ریزی مناسب از این فرصت برای جهش اقتصادی استفاده کرد. (گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره لایحه اصلاح قانون تنظیم خانواده، ص ۹)

دلیل دوم موافقان تنظیم جمعیت خانواده این است که علاوه بر کمیت جمعیت باید به فکر کیفیت زیست آن‌ها هم بود. آن‌ها معتقدند نباید نقد را‌‌ رها کرد و به نسیه چسبید به عبارت دیگر باید برای جمعیت جوان فعلی کشور امکانات لازم کاری و فراغتی مهیا کرد و سپس به فکر وضعیت آینده یا افزایش جمعیت بود.

مخالفان چه می‌گویند؟
عده‌ای دیگر به فکر ثبات و تعادل جمعیتی در ایرانند و نگرانی اصلیشان سالمندی و کاهش جمعیت است. مخالفان به بیش از این یعنی به افزایش گسترده جمعیت می‌اندیشند. به طور کلی استدلال مخالفان تنظیم خانواده این است که مساله بحران جمعیتی ایران جدی است. آن‌ها می‌گویند در بلندمدت ایران به کشور سالخوردگان تبدیل خواهد شد و این موضوع نه از بعد دفاعی و امنیتی و نه از بعد اقتصادی برای کشور مفید نیست.

این افراد معتقدند افزایش تعداد نوزادان می‌تواند کشور را برای همیشه از حیث داشتن نیروی جوان بیمه کند و این یعنی نیروی انسانی توانمند که یکی از ارکان تولید است یا مهم‌ترین آن‌ها.

از حیث آماری گفته‌ می‌شود که رقم ۱/۲ فرزند برای هر جامعه رقمی است که می‌تواند جمعیت فوت شده را با جمعیت جدید جایگزین کند اما در حال حاضر میانگین تعداد فرزند هر خانوار در ایران ۶/۱ است و این یعنی سالخوردگی جمعیتی و کاهش جمعیت البته نه امروز بلکه در افق چند دهه آینده.

موافقان افزایش جمعیت، نمونه کشور چین را برای بیان شاهد مثال خود بسیار به کار می‌برند و استدلال می‌کنند چین نشان داده است که با جمعیت یک میلیاردی و البته با مدیریت صحیح می‌توان یکی از بالا‌ترین رشدهای اقتصادی جهان را رقم زد.

علاوه بر این نیروی کار باعث ایجاد پول در جامعه می‌شود و نفس تولید پول به معنای تولید مصرف است که می‌تواند چرخ اقتصاد جامعه را بگرداند.

در بعد دیگر این گروه معتقدند که نباید نگرانی در مورد شرایط اقتصادی کشور داشت چرا که کشور ایران از حیث استعداد منابع طبیعی و سایر مایحتاج انسانی در وضعیت مطلوبی قرار دارد ضمن اینکه فضای اقتصادی کشور رو به بهبود است و می‌توان امید داشت که در آینده با حل مشکلات موجود اقتصادی از حیث وضعیت درآمدی و قیمت کالا‌ها نیز بتوان به شرایط مطلوب برای رشد جمعیت رسید. (+)

دلیل این است که روزی رسان اصلی خداوند است و نباید با ترس از مسائل اقتصادی فرزندآوری را کم کرد. از اینجا می‌توان زاویه جدیدی گشود و پرسید: آیا دین اسلام با تنظیم خانواده موافق است؟

پر واضح است که عموم علمای اسلامی به خصوص شیعی تشویقی در زمینه تنظیم خانواده نداشته‌اند. اندک تشویقی که در این عرصه بوده است (مثل موافقت حضرت امام (ره)) به دلایل مصالح اجتماعی بوده است.

درباره لایحه‌ای که مجلس به دولت فرستاده است؛ دو نکته وجود دارد که مسائل شکلی (بدون توجه به محتوا) است و مرکز پژوهش‌های مجلس هم به آن اشاره کرده است. نخست اینکه لایحه به نظر عجولانه نوشته شده است تا جایی که در ماده یک لیست کامل قوانینی که برای حذف تنظیم خانواده باید نسخ شوند آورده نشده و به جمله کلی «هر قانونی که…» بسنده شده است.

نکته دوم این است که توجه نشده است که بخش مهمی از قانون تنظیم خانواده در مورد مسائل بهداشتی بارداری است و حذف این مواد می‌تواند تلاش‌های سال‌های اخیر در این حوزه را نابود کند و بهداشت مادران و نوزادان را به خطر بیندازد. همین دونکته شاید بتواند مدل مطلوبی برای هرگونه تغییر در سیاست جمعیتی ایجاد کند.

هر تغییر باید همه‌جانبه، کارشناسی‌شده و با رعایت کیفیت زندگی شهروندان حال حاضر کشور باشد. بدون توجه به این موضوع، شاید دسترسی به اهداف جمعیت افزایش کمی سخت یا غیرممکن شود.

منابع:

۱- قرآن کریم

۲- سید مجتبی حسینی، احکام روابط زن و شوهر، نشر معارف

۳- مهدی امانی، مروری بر سرگذشت جمعیت‌شناسی در ایران، مجله کلک، خرداد و تیر ۱۳۷۳ – شماره ۵۱ و ۵۲٫ موجود در نشانی:

http: //www. noormags. com/view/fa/articlepage/۲۹۷۹۴۴

۴- سخنرانی مقام رهبری در دیدار کارگزاران نظام، ۲ مرداد ۱۳۹۱ موجود در پایگاه اطلاع‌رسانی مقام رهبری:

http: //farsi. khamenei. ir/speech-content؟ id=۲۰۵۳۴

۵- مصاحبه ریاست جمهوری با برنامه بدون حاشیه صدا و سیما موجود در پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست جمهوری به نشانی:

http: //president. ir/fa/۲۱۱۴۳

۶- سایت خبری فرارو، کدخبر: ۴۵۵۷۹، موجود در نشانی:

http: //tinyurl. com/cg۲qzy۶

۷- سایت خبری فردا، کد خبر ۱۳۴۰۳۲، موجود در نشانی:

http: //tinyurl. com/d۴vpedd

۸- سایت خبری خبرآنلاین، مصاحبه با دکتر محمودی، موجود در نشانی:

http: //www. khabaronline. ir/detail/۲۳۱۳۴۷/society/family

۹- مرکز آمار ایران، سری آمار داده‌های زمانی، حوزه جمعیت و آموزش و پژوهش موجود در نشانی:

http: //amar. org. ir/Default. aspx؟ tabid=۹۶

۱۰- بانک مرکزی ایران، سری آمار داده‌های زمانی، حوزه تسهیلات اعطایی قرض‌الحسنه موجود در نشانی:

http: //tsd. cbi. ir/

۱۱- سازمان ثبت احوال کشور، سری داده‌های آماری حیاتی موجود در نشانی:

http: //www. sabteahval. ir/default. aspx؟ tabid=۴۷۵۶

۱۲- مجموعه لوایح و طرح‌های اصلاحی قانون تنظیم خانواده، موجود در نشانی:

http: //tinyurl. com/c۵ngv۷j