حمیدرضا ایمانی – اقتصاد مقاومتی از جمله واژه‌هایی است که در سال‌های اخیر در بیان مقام معظم رهبری و برخی نخبگان ناظر به شرایط اقتصادی کشور مطرح شده است. ایشان شاید برای اولین‌بار در دیدار جمعی از فعالان اقتصادی، معنای واقعی کارآفرینی در کشور را تحقق اقتصاد مقاومتى دانستند. [۱]به نظر مفهوم اقتصاد مقاومتی از جمله مفاهیم منحصر به فردی است که در اقتصاد ایران به واسطهٔ تحریم‌های متنوع و متعدد دشمنان قابل بحث می‌باشد و به تعبیر برخی صاحب‌نظران چه در عرصه نظر و چه در عرصه عمل سابقه‌ای در دنیا ندارد [۲]. با این حال می‌توان از اقتصاد مقاومتی به عنوان وجه اقتصادی الگوی ایرانی-اسلامی نام برد. اما در این فرصت برآنیم تا برخی ابعاد اقتصاد مقاومتی را ناظر به شرایط کشور و تاکیدات مقام معظم رهبری بررسی کنیم.
۱- مردمی کردن اقتصاد: اولین محور مورد تاکید مقام معظم رهبری در دیدار اخیر ایشان با مسئولان نظام [۳] در تبیین ابعاد اقتصاد مقاومتی توجه به عنصر مردم و حضور حداکثری آنان در اقتصاد است. ضرورت حضور مردم از ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قابل بررسی است.
ایجاد اعتقاد برای ایفای نقش در مبارزه اقتصادی، ممانعت از شکل‌گیری انحصارات، تقویت بدنه مردمی نظارت، شکوفایی ظرفیت‌های خلاقانه و تنوع راهکارهای مقابله با تحریم، تقویت مردم‌سالاری دینی، بالابردن توان عکس‌العمل به موقع مردم در مقابل تحریم‌های هوشمندانه، کاهش فشارهای روانی و رفتار صبورانه در مقابل اقدامات ایذایی دشمن و… از جمله برکات حضور حداکثری مردم در اقتصاد خواهد بود.
اما این حضور در چه بسترهایی باید صورت گیرد؟ به نظر حداقل در چهار سطح تصمیم‌سازی، مدیریت، کار و سرمایه می‌توان فرصت‌هایی را برای حضور مردم فراهم نمود. در لایه تصمیم‌سازی و مدیریت کلان تقویت نهادهای مردمی و تفویض اختیار به آنان اصلی اساسی است. حضور فعالانه انجمن‌ها، اتحادیه‌ها و تشکل‌های توانمند و تخصصی در سطح اقتصاد باعث جلوگیری از انحصارات و تجربه حرکت‌های جمعی و هم‌افزا خواهد شد.
در این رویکرد دولت به جای تعامل با بنگاه‌ها با تشکل‌های جمعی و نمایندگان بنگاه‌ها مواجه خواهد بود و ضمن گسترده شدن حوزه اثرگذاری دولت در سطح خرد با عنایت به اعتباربخشی به تشکل‌ها منجر به همگرایی بنگاه و امکان گفتگوی موثر، انتقال نظامند پیشنهادات و انتقادات بنگاه‌ها و دولت در قالب نهاد میانی را ممکن می‌سازد.
در سطح مدیریت خرد، چنانچه رهبری نیز بدان اشاره فرمودند، اصلاح و بازنگری فرآیند واگذاری‌ها در اصل ۴۴ و بازنگری در برخی واگذاری‌های نافرجام و…، گامی موثر برای استفاده موثر‌تر از بخش واگذاری‌ها در سیاست‌های اصل ۴۴ خواهد بود.
در بخش نیروی کار، توجه به عنصر تعاون در بسترهای تخصصی با رویکرد توسعه اشتغال و افزایش بهره‌وری بنگاه‌های موجود و در سطح سرمایه با تاکید بر افزایش سهم مردم در مجموعه سرمایه‌گذاری‌ها به صورت خرد و کلان و نیز افزایش سود مشارکت‌ها و تمهید بسترهایی برای سرمایه‌گذاری تولیدی و خدماتی برای عموم مردم جهت گسترش سهم عمومی در مجموعهٔ اقتصاد بدون شکل‌گیری انحصار و رانت‌های سرمایه باید در دستورکار قرار گیرد.
۲- خودکفایی انتخابی و هوشمند: خودکفایی از جمله عناصر مطرح در اقتصاد انقلاب اسلامی بوده، که سال‌ها نیز مورد نقد و بررسی مخالفان و موافقان قرار گرفته است. در شرایط موجود به نظر نیاز به یک تحلیل دقیق در سطح کالا‌ها و خدمات برای ایجاد خودکفایی ملی داریم. عنایت به سبد اصلی مصرف خانوار، فناوری‌های محدودیت‌دار، صنایع پیشرو و مادر، مزیت‌های منطقه‌ای، تکمیل زنجیره‌های ارزش و… می‌توان برنامه‌های خودکفایی را تنظیم نمود تا در مقابل کنش‌های ایذایی دشمنان بتوان از توان پیشگیری استفاده کافی را برد.
۳- توجه مضاعف به سطح اقتصاد خرد (بنگاه) و میانی در کنار اصلاح اقتصاد کلان: ناظر به تجربیات دولت‌ها به نظر تغییرات در سطح اقتصاد کلان به علت اختلاف‌نظر‌ها، نیاز به اجماع حداکثری، زمان‌بر بودن تغییرات، نیاز به اصلاحات گسترده و پیوستگی عناصر اقتصاد کلان به یکدیگر، امری سهل و در دسترس نیست.
لذا تمرکز بر سطح افزایش بهره‌وری و توسعه بنگاه‌ها در لایه‌های مختلف تحقیق وتوسعه، مدیریت بنگاه، تامین مالی و عنایت به ویژگی‌های منطقه‌ای و مزیت‌های استانی، فعال نمودن همکاری‌های بین بنگاهی، ساماندهی حجم بالای صنایع کوچک در کشور و… از جمله ویژگی‌های سطح خرد و میانی اقتصاد می‌باشد.
توجه بر این سطح به معنای تعطیل کردن سطح اقتصاد کلان، اصلاح قوانین مادر کسب و کار، نظام بانکی و… نخواهد بود. بلکه به نظر می‌رسد اصلاح این بخش دارای نتایج سریع‌تر و عملکرد سهل‌تر خواهد بود و به جهت حضور مردم و تنوع بنگاه‌ها و رشته فعالیت‌ها امکان مانور بیشتری وجود خواهد داشت.
۴- حضور حداکثری در فضای بین‌المللی: یکی از تلاش‌های جدی دشمنان محدود نمودن حضور کالا‌ها و خدمات ایرانی در سطح بین‌المللی می‌باشد. حضور ایران در بازارهای جهانی ضمن اثرگذاری در سطح رقابت‌پذیری اقتصاد، کیفیت محصولات و… آثار سیاسی و اجتماعی متنوعی را برای کشور خواهد داشت. افزایش صادرات غیرنفتی باعث کاهش وابستگی به نفت خواهد شد و نیز عامل کم‌اثر جلوه دادن تحریم‌ها را در فضانی جهانی خواهد بود. در این عرصه آسیب خام‌فروشی که از دغدغه‌های جدی مقام معظم رهبری نیز هست باید به طور جدی مورد توجه بنگاه‌ها و دولت قرار گیرد.
۵- بسیج عمومی در قالب جهاد تولیدی با عنایت به تجربه جهادسازندگی: نیاز به یک حرکت جمعی گسترده جهادی نظیر تجربه ابتدای انقلاب در قالب جهادسازندگی برای توسعه روستا، در سطح تولید ملی امروز مورد نیاز جدی کشور است. طبیعی است که ضمن استفاده از بسیاری از تجربیات جهاد در ابتدای انقلاب می‌توان از قابلیت‌های روز و نیز و یژگی‌های بستر تولید برای توسعه آن استفاده نمود.
۶- تسهیل و بازنگری فرآیند‌ها: سرعت و کیفیت پایین تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری و اقدام در کشور از جمله آسیب‌های ساختار بروکراتیک کشور است که برخی صاحب‌نظران از آن به عنوان خودتحریمی یاد کرده‌اند. طبیعی است که اصلاح نظام اداری امری درازمدت، دشوار و پیچیده است که باید گام به گام و با دقت و حوصله صورت گیرد.
در این عرصه شناسایی فرآیند موجود در قالب قاعدهٔ ۸۰-۲۰، برای اصلاح آن‌ها امری ضروری به نظر می‌رسد. بدین معنا که به نظر ۲۰درصد فرآیندهای موجود اثر ۸۰درصدی در تسریع و تسهیل امور خواهد داشت؛ شناسایی این فرآیند‌ها و اصلاح آن‌ها بویژه در سطح تولید با رویکرد اعتماد حداکثری به مردم از جمله اقداماتی است که باید مورد توجه ویژه دولت و مجلس قرار گیرد.
۷- بسیج رسانه‌ای: اتخاذ سیاست‌های رسانه‌ای همگرا، امیدبخش و حرکت‌آفرین در کنار نقد سازنده در فضای رسانه‌ای کشور از جمله اموری است که با اجماع و رصد در جامعه رسانه‌ای کشور محقق خواهد شد. مشترک بودن دشمن و هدف قراردادن رفاه مردم از جمله عناصر مورد وفاق رسانه‌ها در کشور است. از این فرصت برای ایجاد یک جبههٔ مشترک رسانه‌ای علیه دشمن باید استفاده نمود. ترویج الگوی زندگی اقتصاد مقاومتی در فضای عمومی از جمله ویژگی‌هایی که رسانه‌ها می‌توانند اثر قابل توجهی با عنایت به رویکردهای متنوع خود داشته باشد.
محورهای فوق می‌تواند برخی عناصر اقتصاد مقاومتی در فضای موجود می‌باشد که باعث افزایش توان درونی نظام اسلامی در مقابل تهاجمات اقتصادی دشمنان و ارائهٔ الگویی متفاوت از اقتصاد باشد. امید است در مطالب آتی بتوان برخی محور‌ها را با شرح و بسط بیشتری ارائه نمود.
پی‌نوشت‌ها:
[۱] – ۱۳۸۹/۰۶/۱۶بیانات در دیدار جمعی از کارآفرینان سراسر کشور
[۲] – اقتصاد مقاومتی؛ اقتصاد دفاعی یا ترمیمی؟؛ عادل پیغامی
[۳] – ۱۳۹۱/۰۵/۰۳ بیانات در دیدار کارگزاران نظام
Sorry. No data so far.