مرتضی فیروزآبادی- رهبر معظم انقلاب برای نخستین بار در سال ۱۳۸۹ ضرورت پدیدآوردن اقتصاد مقاومتی(۱) در كشور را عنوان كردند. پس از آن نیز بر ثمربخش بودن اقتصاد مقاومتی، اهمیت برنامه‌ریزی و ثبات برنامه‌های اقتصادی، مدیریت مصرف، كاهش اتكا به درآمدهای نفتی و نیز مردمی‌كردن اقتصاد، اهمیت شركت‌های دانشبنیان، اجرای سیاست‌های كلی اصل ۴۴ و حمایت از تولید مكرراً تأكید داشته‌اند.(۲) مجموعه‌ی این موارد نشان می‌دهد كه بنا به تشخیص ایشان، این موضوع برای آینده‌ی كشور بسیار مهم است. از این رو باید مد نظر اقشار مختلف جامعه و از جمله اساتید و دانشجویان قرار گیرد. این نوشتار در پی آن است كه ابعاد اهمیت این موضوع را بررسی كند و رئوس موضوعاتی را تشریح نماید كه باید در كشور مد نظر قرار گیرد.
آیا اقتصاد مقاومتی انفعالی است؟
جمهوری اسلامی از سال‌های آغازین پس از انقلاب اسلامی علی‌رغم همه‌ی مشكلات و كاستی‌ها توانسته است اولاً حرف نو و جدیدی را مبتنی بر اسلام ناب محمدی صلوات‌الله‌علیه‌و‌آله به عرصه‌ی جهانی عرضه كند و حكومتی را بر پایه‌ی آن اداره نماید. ثانیاً توانسته است به پشتوانه‌ی «رهبری دینی» و «مردم انقلابی» در مقابل همه‌ی مشكلات ایستادگی كند و توطئه‌ها را خنثی نماید. ثالثاً در عرصه‌های مختلف علمی و زیربنایی پیشرفت‌هایی جدی داشته باشد. بدیهی است كه چنین نظامی موجودیت اندیشه‌های پوشالی غرب و نظام‌های سیاسی بنا شده بر آنها را با تهدید مواجه كرده است، به‌ویژه كه نظام‌های مذكور هنوز نتوانسته‌اند پاسخی جامع به همه‌ی نیازهای انسانی بدهند.
اهمیت اقتصاد مقاومتی از آن‌جا ناشی می‌شود كه هجمه‌ی دشمنان انقلاب اسلامی برای متوقف كردن روند پیشرفت انقلاب در سال‌های اخیر بیش از هر زمان دیگری بر عرصه‌ی اقتصاد تمركز یافته است. دشمنان در پی فشار اقتصادی به دنبال این هستند كه اولاً روند پیشرفت كشور را متوقف نمایند، ثانیاً از طریق دشوارساختن زندگی اقتصادی برای مردم، اعتماد و دلبستگی ایشان را به نظام كاهش دهند(۳) و نظام جمهوری اسلامی را از درون به سمت تضعیف و نهایتاً فروپاشی ببرند.
بنابراین تحریم‌های اخیر اگرچه به بهانه‌ی انرژی هسته‌ای افزایش یافته است، اما درحقیقت با هدف مقابله با كلیّت نظام جمهوری اسلامی برنامه‌ریزی شده است.(۴) این تحریم‌ها برای كشور ما یك مسأله‌ی كوتاه‌مدت نیست. پس برای مقابله با آنها تدبیری بلندمدت در عرصه‌ی اقتصاد لازم است و این تدبیر، همین اقتصاد مقاومتی است كه در سال‌های اخیر مورد تأكید مقام معظم رهبری بوده است.
با این نگاه، اقتصاد مقاومتی یك برخورد انفعالی در برابر تهاجمات دشمن نیست، بلكه یك طراحی فعال برای كاهش آسیب‌پذیری و مقاوم‌سازی اقتصاد كشور در مقابل تهدیدهای خارجی است. در اقتصاد مقاومتی قرار نیست روند پیشرفت كشور متوقف و حتی سرعت آن كاهش یابد، بلكه قرار است برای یك پیشرفت مستمر و باسرعت را به گونه‌ای برنامه‌ریزی كنیم كه از آسیب تهدیدات دشمن مصون بمانیم.
نقاط اصلی ضعف اقتصاد كشور چیست؟
برای این‌كه بتوانیم در مقابل تهدیدهای دشمن، آسیب‌پذیری كشور را كاهش دهیم، باید دقیقاً نقاط ضعف این عرصه را شناسایی كنیم. در یك نگاه اجمالی مهم‌ترین نقاط ضعف اقتصاد كشور را می‌توان این‌گونه برشمرد:
۱. وابستگی كشور به كالاهای حیاتی و استراتژیك خارجی
اگرچه در سال‌های پس از انقلاب، كشور در بسیاری از نیازهای حیاتی به خودكفایی رسیده است، اما هنوز هم در بخشی از مهم‌ترین نیازهایش به خارج وابسته است. نگاهی به لیست واردات كشور نشان می‌دهد كه در عرصه‌ی كالاهای خوراكی مواردی همچون: برنج(۵)، دانه‌ی ذرّت دامی(۶)، قند و شكر(۷)، گوشت(۸)، روغن خام سویا(۹) در زمره‌ی بیست كالای اول وارداتی هستند. در حوزه‌ی صنعتی نیز شمش فولاد به عنوان یكی از مهم‌ترین اقلام صنعت، اولین كالای وارداتی كشور است.(۱۰) به طور كلی آمار واردات كشور نشان می‌دهد كه بیش از ۲۵ درصد واردات كشور در بیست قلم كالا خلاصه می‌شوند كه بخش عمده‌ای از آنها به نیازهای مهم و استراتژیك كشور مرتبط هستند.(۱۱)
۲. وابستگی به دانش و فناوری كشورهای غربی
«تولید كارآمد» با «چرخه‌ی نوآوری و پیشرفت در تولید» تفاوت دارد. به این معنی كه علاوه بر تولید كالا در داخل، بومی‌شدن توان تولید، همراه با نوآوری مستمر آن اهمیت دارد. علم و فناوری عامل اصلی است كه باعث می‌شود بتوانیم محصول را تولید كنیم و به طور مستمر آن را با نیازهای روز پیشرفت دهیم.
علی‌رغم پیشرفت‌های علمی فراوان كشور، هنوز پایه‌ی علمی و تحقیقاتی در بسیاری از تولیدات شكل نگرفته و علاوه بر این در محصولات با فناوری بالا و دانشبنیان توان كافی در كشور وجود ندارد. مثلاً صنعت نفت، صنعتی با فناوری بالا است كه هنوز در كشور پایه‌های علمی و فناوری آن به طور كامل شكل نگرفته است، در حالی كه بیش از صد سال است كه نفت ملی شده است.
۳. اتكا و وابسته‌شدن به ساختارهای متمركز بین‌المللی و جهانی
امروزه دیگر بر كسی پوشیده نیست كه ساختارهای جهانی از ابتدا برای تسهیل سلطه‌ی كشورهای قلیل قدرتمند بر مناسبات جهانی و دیگر كشورها طراحی شده‌اند. لذا وابسته كردن كشور به نظام‌های جهانی این فرصت را به كشورهای غربی می‌دهد تا از ظرفیت این نهادها برای فشار بر كشور استفاده نمایند كه ملت ایران نمونه‌هایی از برخوردهای تبعیض‌آمیز این نهادها را در مسائل سیاسی از جمله انرژی هسته‌ای، حقوق بشر، مبارزه با تروریسم و … تجربه كرده است.
در عرصه‌ی اقتصادی نیز نهادهای جهانی و ساختارهای آنها چنین رفتار و كاركردی دارند. وابسته‌شدن تبادلات مالی، كالایی و اطلاعاتی كشور به زیرساخت‌های جهانی این فرصت را برای كشورهای غربی فراهم كرده است تا كشور را با مشكلاتی مواجه نمایند. به عنوان مثال به دلیل اتكا به ارز جهانی و زیرساخت‌های تبادل پول، با تحریم بانك‌های كشور و بستن گلوگاه‌های تبادلات مالی، واردات و صادرات با اتكا به برخی دیگر از سیستم‌های جهانی تبادل كالا به كشور دشوار شده است.
۴. وابسته‌شدن درآمد كشور به صادرات نفت
درآمد حاصل از نفت همچنان بخش مهمی از درآمد كشور را تشكیل می‌دهد. این درآمد اولاً تك محصولی و ناشی از فروش دارایی‌های سرمایه‌ای كشور است و ثانیاً متاثر از رفتار كشورهای متخاصم است كه تحریم خرید نفت ایران از سوی اتحادیه اروپا نمونه‌ای از آن به شمار می‌رود. به‌ویژه وقتی این تصمیم با تحریم‌های مالی همراه می‌شود، دریافت درآمد فروش آن مقدار از نفت به دیگر كشورها هم عملاً مشكل می‌شود. لذا وابستگی بودجه‌ی كشور به این مقدار از درآمد نفتی یك نقطه‌ی ضعف مهم است.
۵. فقدان مهندسی در تعاملات اقتصادی
به طور طبیعی منظور از اقتصاد مقاومتی، اقتصادی نیست كه با دیگر كشورهای دنیا تعامل نداشته باشد. چنین اقتصادی نه ممكن است و نه مطلوب. نكته‌ی كلیدی در اقتصاد مقاومتی عبارت از «مهندسی تعاملات تجارتی» است. در صورت مهندسی درست تعاملات اقتصادی، می‌توان از دیپلماسی اقتصادی و فناوری در جهت پیشبرد اهداف انقلاب استفاده كرد. مثلاً در صورتی كه كشور در عرصه‌هایی تصمیم به عدم تولید كالا در داخل و تأمین آن از خارج(۱۲) بگیرد، ضرورتی ندارد كه این واردات از كشورهایی انجام شود كه با ما دشمنی بیشتری دارند. چنان‌كه در سال ۱۳۸۸ بیش از ۷۵ درصد از واردات كشور ما از ۱۱ مبدأ انجام گرفته است كه هفت مبدأ آن یا اروپایی بوده است یا وابسته به غرب.
۶. آسیب‌های درونی سیستم‌های اقتصادی
تجربه نشان داده است كه در صورت وحدت و همراهی مردم و مسئولان، تهدیدهای بیرونی معمولاً در عزم كشور خللی وارد نمی‌كند. از این رو است كه باید سیستم‌های اقتصادی كشور را از جهت وجودِ امكان كارشكنی، فرصت‌طلبی، سوء استفاده و … اصلاح نمود. فقدان شفافیت در فعالیت‌های اقتصادی، امكان سوء استفاده‌ی عده‌ای را فراهم می‌آورد. همچنین امكان سوداگری در بازارهای غیر تولیدی مانند پول و ارز، طلا و … مدتی كشور را مشغول می‌كند و هزینه‌های فعالیت‌های تولیدی را می‌افزاید. سیستم بانكی ناكارآمد نیز باعث می‌شود كه منابع مالی آن‌گونه كه باید، به دست تولیدكنندگان نرسد و … .
برای اقتصاد مقاومتی چه باید كرد؟
اگر قرار باشد آسیب‌های فوق‌الذكر را برطرف كنیم، باید اقتصاد كشور از جهت ساختار تولید، منابع اولیه، نوع محصولات تولیدی، جایگاه دولت و … ویژگی‌هایی داشته باشد. برخی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها كه در سال‌های اخیر هم مورد تأكید مقام معظم رهبری قرار گرفته‌اند، به شرح زیر است:
۱. دانشبنیان(۱۳)و (۱۴): در عصر جدید، اصلی‌ترین عامل تعیین‌كننده در خلق ارزش اقتصادی، دانش است. دانش سرمایه‌ای پایان‌ناپذیر و متكی به انسان، یعنی اصلی‌ترین و پایدارترین دارایی هر كشور است. علاوه بر این، دانش دارایی‌ای است كه با مصرف بیشتر، رویش بیشتری را در پی دارد. لذا اگر اقتصاد كشوری بر پایه‌ی دانش شكل گیرد (اقتصاد دانشبنیان) اولاً امكان رویش مستمر را دارد، ثانیاً پایدار و مستقل خواهد بود.
۲. مردمی: مردم اصلی‌ترین سرمایه‌ی نظام اسلامی بوده و هستند. نظام در طول سال‌های گذشته در عرصه‌های سیاسی توانسته است با استفاده از این ظرفیت، بسیاری از مسائل و مشكلات را حل كند. اما در عرصه‌ی اقتصاد هنوز آن‌گونه كه باید، از ظرفیت مردم برای تولید و رشد كشور استفاده نشده است. بنا بر اندیشه‌ی رهبر معظم انقلاب یكی از مهم‌ترین علل وجود مشكلات اقتصادی كشور، عدم شناخت ظرفیت مردمی و عدم استفاده از آن است۱۵. در صورتی كه بتوان اقتصاد كشور را بر پایه‌ی مشاركت حداكثری مردم شكل داد، از حیث مقابله با تهدیدها و اثرپذیری از آنها مقاوم خواهد شد.
۳. اقتصادی درون‌زا و متمركز بر زنجیره‌های تولید: كشور ما از حیث منابع اولیه‌ی تولیدی، غنی و سرشار از معادن و سرمایه‌های طبیعی است. از حیث بازار مصرف هم وجود جمعیت بیش از هفتاد میلیونی(۱۶) یك بازار بزرگ برای شكل‌گیری تولیدِ بصرفه و اقتصادی است. لذا رونق‌دادن اقتصادی كه چه از نظر منابع اولیه و چه از نظر بازار مصرف به خارج وابسته نباشد، امری شدنی و مطلوب است. علاوه بر این، ظرفیت‌های مذكور (منابع غنی و جمعیت) این فرصت را به همراه دارد كه زنجیره‌ی تولید تا آخرین حلقه‌های آن در كشور شكل بگیرید و حداكثر ارزش افزوده را نصیب تولیدكننده و كارگر ایرانی كند. تركیب این دو نكته باعث می‌شود كه بر نوعی از موضوعات تولیدی تمركز كنیم كه به «صنایع پیشران» معروف شده‌اند. با رونق این صنایع است كه ده‌ها صنعت دیگر نیز رونق می‌یابد؛ صنایعی مانند ساخت‌و‌ساز مسكن، نفت و گاز و خودرو مثال‌هایی از این گونه صنایع است.
۴. صادرات‌گرا: اقتصاد مقاومتی باید صادرات‌گرا باشد. صادرات، ظرفیت كسب درآمد خارجی و افزایش سرمایه‌های ملی را به همراه دارد. ضمن این‌كه اقتصاد صادرات‌گرا اقتصادی است كه امكان رقابت در دنیا را برای خود فراهم می‌كند و خود را در سطح اقتصادهای برتر و قدرتمند نشان می‌دهد. صادارت كالا كشور را از فروش خام سرمایه‌ها و دارایی‌های خود مانند نفت نیز بی‌نیاز می‌كند.(۱۷)
۵. ساختارسازی منطقه‌ای در مقابل نظام‌های جهانی: از اساسی‌ترین كارهای لازم در اقتصاد مقاومتی ایجاد ساختارها و سازوكارهایی است كه كشور را متأثر از زورگویی به‌واسطه‌ی سیستم‌های جهانی نكند. مثلاً پیمان‌های دوجانبه با كشورهای همراه و همسو می‌تواند جایگزین پیوستن به پیمان‌های جهانی شود. استفاده از پول‌های كشورهای دو طرف برای تعاملات تجاری جای خود را به محوریت دلار در اقتصاد دنیا بدهد. شكل‌دهی مؤسسات مالی معتبر، بیمه‌های بزرگ، شركت‌های معظم حمل و نقل و … ظرفیت‌هایی موازی با ساختارهای در اختیار غرب را در اختیار ما نیز قرار می‌دهد.
لذا با اتخاذ تدابیر دقیق مسئولان، كشور ما می‌تواند از فرصت تحریم برای ایجاد یك اقتصاد متفاوت و متناسب با اقتضائات جمهوری اسلامی بهره بگیرد و در این عرصه كاملاً از آسیب‌پذیری در مقابل دشمن مصون بماند.
پی‌نوشت‌ها:
۱. ما باید یك اقتصاد مقاومتىِ واقعى در كشور به وجود بیاوریم.
۲. بیانات رهبر انقلاب در دیدار با كارگزاران نظام ۱۳۹۱/۰۵/۰۳ ، در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شركت‌های دانشبنیان ۱۳۹۱/۰۵/۰۸ و در دیدار رئیس جمهوری و اعضای هیئت دولت ۱۳۹۱/۰۶/۰۲
۳. بیانات رهبر انقلاب در دیدار با كارگزاران نظام ۱۳۹۱/۰۵/۰۳
۴. بیانات رهبر انقلاب در اجتماع مردم بجنورد ۱۳۹۱/۰۷/۱۹
۵. ۱۲۵۵ میلیون دلار با سهم ۲.۰۳ درصد از واردات كل كشور
۶. ۱۲۳۴ میلیون دلار با دو درصد سهم از واردات كل كشور
۷. ۷۵۲ میلیون دلار با ۱.۲۲ درصد سهم از واردات كل كشور
۸. ۷۰۹ میلیون دلار با ۱.۱۵ درصد سهم از واردات كل كشور
۹. ۶۷۷ میلیون دلار با ۱.۱ درصد سهم از واردات كل كشور
۱۰. ۲۳۹۰ میلیون دلار با ۳.۸۷ درصد سهم از كل واردات كشور
۱۱. آمار واردات كشور
۱۲. به طوری كلی نباید به این باور غلط رسید كه باید همه چیز در كشور تولید شود. تولید برخی كالاها در كشور ضرورت ندارد و به‌راحتی می‌توان آنها را از خارج تأمین كرد بدون آن‌كه برای اقتصاد و سیاست ما خطرناك باشد و در عوض فرصت‌ها و سرمایه‌های درگیر در آن تولید را به بخش‌های مهم و اولویت‌دار‌تر سوق داد. علاوه بر این، تولید برخی كالاها در كشور اقتصادی هم نیست و اگر خدشه‌ای به استقلال سیاسی و اقتصادی كشور نزند، باید آن را از خارج تأمین كرد، چرا كه در غیر این صورت اقدام به تولید آن نوعی هدررفت منابع محسوب می‌شود.
۱۳. جستار صنایع دانشبنیان
۱۴. اگر ما ان‌‌‌شاءالله بتوانیم بنیانگذارى كارهاى اقتصادى بر پایه‌‌‌ى دانش را پیش ببریم و به وجه غالب اقتصاد كشور تبدیل كنیم، این نه‌تنها به كشور قدرت اقتصادى خواهد داد، بلكه قدرت سیاسى هم خواهد داد، قدرت فرهنگى هم خواهد داد. وقتى یك كشورى احساس كرد كه با علم خود، با دانش خود می‌تواند زندگى خود را و ملت خود را اداره كند و به دیگر ملت‌ها خدمت برساند، احساس هویت می‌كند، احساس شخصیت می‌كند؛ این درست همان چیزى است كه ملت‌هاى مسلمان امروز به آن احتیاج دارند… به نظر من یكى از بخش‌هاى مهمى كه می‌تواند این اقتصاد مقاومتى را پایدار كند، همین كار شماست؛ همین شركت‌هاى دانشبنیان است؛ این یكى از بهترین مظاهر و یكى از مؤثرترین مؤلفه‌‌‌هاى اقتصاد مقاومتى است؛ این را باید دنبال كرد. (از بيانات رهبر انقلاب در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شركت‌های دانشبنیان؛ ۱۳۹۱/۰۵/۰۸)
۱۵. چنان كه در عرصه‌ى بسیار دشوارِ جنگ این اتفاق افتاد، راه باز شد؛ كسانى توانستند راه را باز كنند – تا هر جوانى، هر پیرى، هر مردى، هر زنى كه بخواهد در این كار بزرگ شركت كند، راه برایش باز باشد. در زمینه‌هاى گوناگون هم می‌شود، در اقتصاد هم می‌شود. اقتصاد كشور، تولید كشور می‌تواند به وسیله‌ى همت مردم، با پول مردم، با ابتكارهاى مردم، با انگیزه‌هاى مردم، چندین برابر شكوفایى پیدا كند. سیاست‌هاى اصل 44 را كه ما تدوین كردیم، بر اساس همین نكته بود. (بيانات رهبر انقلاب در اجتماع بزرگ مردم كرمانشاه؛ ۱۳۹۱/۰۷/۲۰)
۱۶. نقش و اهمیت جمعیت در اقتصاد یكی از عواملی است كه امروز بر ضرورت افزایش جمعیت كشور می افزاید.
۱۷. انتظار هم داریم كه در آینده بتواند رشد متناسب خودش را داشته باشد؛ به طورى كه معادله‌ى صادرات و واردات حتماً مثبت باشد. ما باید به این‌جا برسیم و بتوانیم خودمان را از درآمد نفت واقعاً بى‌نیاز كنیم. یكى از بزرگ‌ترین بلیّات اقتصاد ما، و نه‌فقط اقتصاد ما، بلكه بلیّات عمومى كشور، وابستگى ما به درآمد نفت است. (بيانات رهبر انقلاب در ديدار فعالان بخش‌هاى اقتصادى كشور؛ ۹۰/۰۵/۲۶ )
Sorry. No data so far.