چرا تولید نود در صدا و سیما «اتفاق» خوبی نیست؟

امیرحسین مهدوی – موقعیت کمیابی است کسب توامان افتخار دست تکان دادن برای 50 هزار نفری که درحاشیه بازی نیمه نهایی جام حذفی فریاد «عادل پرسپولیسی» سر می دادند و کمک گرفتن از سر دبیران مجلات روشنفکری «فیلم» و «هفت» برای ترجمه کتاب « فوتبال علیه دشمن» سایمون کوپر.

حیرت انگیز است که هم بچه های عشق فوتبال حاشیه تهران و هم بهمن فرمان آرا فقط برای تماشای یک برنامه سراغ شبکه های سیما بیایند. این جایگاه بی نظیر در اختیار یگانه ستاره برنامه های غیر نمایشی تلویزیون – عادل فردوسی پور – است؛ 36 ساله، کارشناس ارشد و مدرس زبان تخصصی در دانشکده صنایع دانشگاه صنعتی شریف. «نود» 11 سال پیش به ابتکار فردوسی پور شروع شد و در کل این دهه افتخار ساخت انتقادی ترین برنامه ی سیمای جمهوری اسلامی از آن اوست. اهل فن آن را می پسندند و کارشناسان داوری و مفسران فوتبال مشتاقانه آماده حضور در این برنامه هستند. تحلیل های این برنامه «معیار» است و جهت گیری افکار عمومی فوتبال دوشنبه شب ها در «نود» تعیین می شود. با وجود پخش دیر وقت برنامه، بین شش تا ده درصد دارندگان خط تلفن همراه در نظرسنجی آن شرکت می کنند و مدیران ارشد فوتبال تا ساعت دو بامداد منتظر مصاحبه تلفنی با عادل فردوسی پور هستند. بنا بر ادعای تهیه کننده – مجری این برنامه بسیاری از ورزشگاه های نیمه کاره و زمین های نامناسب در گوشه های پرت ایران با انعکاس در «نود»، سامان یافته اند. کار به جایی رسیده که مربیان و بازیکنان معترض به تصمیمات داوری گلایه خود را به قضاوت کارشناسان نود احاله می دهند و بعضی ادعاهای مطرح شده در این برنامه باعث ممنوع الکار شدن داوران و جنجال های مدیریتی – و حتی قضایی – می شود.

نود، عصاره فضایل یک رسانه است. جذابیت،‌ انتقاد،‌ مخاطب و ارتقای سطح آگاهی های عمومی را یک جا دارد. به همین اعتبار است که الیت ناخشنود از برنامه‌های سیما، این برنامه را استثنایی بر قاعده نسبت خود با تلویزیون ایران می‌کنند و هر دوشنبه،‌ نود را تیتراژ تا تیتراژ تماشا کرده،‌ و به 2009 و رفقا اس ام اس می زنند.

در چنین میزانسنی، نقد این «شاهکار» در بهترین حالت مخالف خوانی برای عرض اندام و با نگاه بدبینانه به «جولان در عرصه سیمرغ و زحمت بیهوده دادن» تعبیر می‌شود. به فرض صحت یکی از این گزینه ها هم برای تنوع بخشی به اپیدمی تحسین همه نشریات ورزشی و فرهنگی از خود فردوسی پور و کتاب فردوسی پور و جسارت فردوسی پور و برنامه فردوسی پور بد نیست چند خطی هم از یک مشکل بزرگ برنامه نود یاد شود؛ ایرادی که از قضا پیش و بیش از «مهندس عادل» به سیاستگذاران سیما و مدیران ارشد سازمان و شبکه سه بر می گردد.

برنامه نود آشکار قرار است پایلوتی از فضای آزاد نقد در رسانه باشد؛ در حالی که تمام بخش های خبری و گزارشی صدا و سیما یکصدا به تبلیغ فعالیت های دولت مشغولند،‌ مجری نود اجازه یافته تا تناقضات اقوال مقامات فوتبال را کنار هم مونتاژ کند و زمانی که بیان تندترین اتهامات به بالاترین مقام فوتبال مملکت با لبخند رئیس فدراسیون مواجه می شود،‌ بعد از مکث کوتاه دوربین روی کفاشیان بگوید: کلا شما هم جالب هستیدها!»

بی‌شک رسیدن آستانه انتقاد مجاز به مرز نود آرزوی همه اهالی رسانه است. کدام روزنامه نگاری است که از باز شدن فضای نقد استقبال نکند؟! از قضا تمام خرده گیری های اخیر به برنامه «هفت» هم ناظر بر فقدان همین نقد صریح و رواداری زیادی با مهمانان بوده است؛ گرچه خود کرده را تدبیر نیست. وقتی سازندگان این برنامه برای تحریص افکار عمومی به دیدن هفت، ترکیب «نود سینمایی» را در سایت ها رواج دادند باید محاسبه می کردند که نمی توان نود بود و حدود 60 دقیقه از برنامه همصدا با مسعود «جان» و همایون «جان»، به تمجید – و چه بسا تقدیس – یک فیلم متوسط الحال پرداخت.

شکی نیست که نود موقعیتی تک و برتر دارد. اما آیا «گرفتن» و شکستن رکورد بیننده توسط این برنامه تنها به توان واستعداد گرداننده آن بر می گردد یا سهم اعطای مجوز انحصاری نقد به او و محدود کردن ادبیات انتقادی به فوتبال باعث تمایز نود شده است؟

اگر این مجوز به سایر برنامه سازان هم اعطا شود، آنها قادر نخواهند بود تا موفقیت نود را تکرار کنند؟ متاسفانه اغلب ناظران علت اقبال نود را به دو بردار «مجری قوی» و «موضوع جذاب» تجزیه می کنند و از علت تامه کامیابی آن غافل می مانند:

1) در همین شبکه های سیما بارها مجریان با مشخصات استاندارد (ظاهر، بیان، حضور ذهن …) از فردوسی پور برنامه اجرا کرده و چند شب بعد از استقبال بینندگان، سرنگون شده اند. اما در این سال ها هر وقت صف آرایی مدیران ورزشی در برابر نود شکل نگران کننده ای به خود گرفته، پورمحمدی – مدیر قدرتمند شبکه سه – برای صیانت از این برنامه به میدان آمده است؛ اتفاقی که برای نمونه های پیش گفته روی نداد و منجر به فراغت مجریانی توانمند از سیما شد.

دو فاکتور حمایت مدیران و استمرار پخش، قطعا اجزای مهمی از درخشش نود به شمار می روند.

2) ظاهرا مدیران محترم صداو سیما فوتبال را به عنوان سوپاپ نقد در رسانه ملی تعریف کرده و در تفاهمی داخلی،‌انحصار آن را به برنامه دوشنبه شب های شبکه سه اعطا کرده اند. به نظر می رسد تقسیم کاری صورت گرفته تا با تولید سه برنامه ورزشی دیگر که تمام قد در خدمت مدیریت ورزش قرار دارند«میانگین» نقد ورزشی قابل تحمل شده و جلو رفتن های « نود» با عقب نشینی و فضا دادن های سه برنامه صبح و بعد از ظهر و شب جمعه جبران شود. «ورزش و مردم» صبح های جمعه با استراتژی « صلح کل‌» و در مقام بولتن تصویری سازمان تربیت بدنی و اذناب آن روی آنتن می رود. صرفا پیروزی ها را پوشش می دهد و بنای آزردن دل احدی از مدیران را ندارد. پخش گزارش خبری از افتتاح یک سوله ورزشی در شهرستان کرج با حضور مدیر کل تربیت بدنی استان تهران و حضور معاون حقوقی – پارلمانی! سازمان تربیت بدنی در استودیو پخش زنده، ‌از امورات جاری این برنامه است. مجری – تهیه کننده آن هم به پاس بیش از دو دهه استقامت،‌ در سه دوره اخیر سازمان تربیت بدنی (مهرعلیزاده، ‌علی آبادی و سعید لو) ریاست فدراسیون هاکی را بر عهده داشته است. تکلیف این برنامه با تماشای یک قسمت برای ببینده روشن خواهد بود و نیازی به اقامه برهانی دیگر بر غیر انتقادی بودن آن نیست.

برنامه تخصصی فوتبال جمعه بعد از ظهرهای شبکه دو، توسط معاون سازمان تربیت بدنی اجر ا می شود و رئیس کمیته تیم های ملی فدراسیون فوتبال هم کارشناس آن است. احتمالا نیاز به قرینه سومی برای تشریح شرایط این برنامه از جهت ناآراسته بودن آن به زیور نقد نیست.

آخرین برنامه ورزشی هفته هم پایان بندی به غایت مناسبی است برای سه گانه « آخر هفته ها با سازمان تربیت بدنی». گعده ای است بی سامان بین پیشکسوت ومدیر و بازیکن و دارو و جوانی پر حرف که قرار است کمبود حوصله تهیه کننده – مجری ( راستی چرا در همه برنامه های ورزشی و حتی نود سینمایی این دو شان ادغام شده اند؟) برنامه را برای رصد اخبار ورزشی هفته جبران کند. در این برنامه نباید از حضور همزمان یک پیشکسوت کشتی، یک داور فوتبال و رئيس فدراسیون بدمینتون در پلاتو تعجب کرد. « ورزش از نگاه دو» گپی خودمانی و دورهمی است که اگر هم نقدی در آن طرح شود بلافاصله با ترجیع بند «چیزی از شایستگی های ما کم نمی کند»، خنثی شده و فاصله اش را با فضای شاداب و برنده نود حفظ می کند.
بی رقیب بودن در نقد ورزشی دیگر مزیت نود است که بیشتر حاصل سیاستگذاری سازمان است تا طراحی سازنده برنامه.

3) اما مهمترین وجهی که غفلت از آن علاقمندان صاحب نام نود را به خطایی فاحش واداشته،‌ طراحی عامدانه مدیریت صدا و سیما برای منحصر کردن نقد تند تیز به پدیده فوتبال است. همین امر باعث شده تا رکورد دو میلیون اس ام اس این برنامه به حساب جذابیت فوتبال و مهارت سازندگان نود گذاشته شود. کسی از خود نمی پرسد چرا با مسوولان دستگاه های مختلف – از جمله فرهنگ و آموزش گرفته تا ترابری و بهداشت که در TALK SHOW های مشابه نظیر « گفت و گوی ویژه خبری» و «‌ نگاه یک » شرکت می کنند – به این صراحت برخورد نمی شود؟ آیا مدیران فوتبال بدترین مدیرانند و مدیریت فوتبال پر انتقادترین عملکرد را در میان همه دستگاه ها دارد؟ آیا لزوما منتطقه آزاد انزلی بهتر از ملوان انزلی ادراه می شود؟ مدیریت شرکت راه آهن از تیم راه آهن بهتر است؟ بین کیفیت محصولات مس کرمان با تیم فوتبال آن ارتباطی برقرار نیست؟

4) به قول اکبر ترکان – زمانی که رئیس سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران بود – همه ما در همه بخش ها پیکان تولید می کنیم!
در چنین شرایطی چرا تمام زیر مجموعه های دولت مصون از نقد، فقط توانمندی های خود را در رسانه ملی عرضه می کنند و مدیران نگون بخت فوتبال ناچارند به عنوان نماد فضای چند صدایی در سیما مورد ریشخند و هتک و تمسخر قرار گیرند؟

اگر مدیران تلویریون ادعای وسعت نظر و حرفه ای گری و تحمل دارند بهتر است در حوزه ای غیر از فوتبال اجازه تولید برنامه با مختصات «نود» را صادر کنند. یقین دارم نود شهری، نود آموزشی،‌ نود حمل و نقل،‌ نود فرهنگی، نود بانکی، نود مسکن و . . . هر کدام به تنهایی قادر خواهند بود در تمام شاخص های بیننده و اس ام اس و اثرگذاری با برنامه فردوسی پور رقابت کنند. حتی غیر جذاب ترین بخش های دولت از جهت ژورنالیستی هم به واسطه تنیدگی با زندگی روزمره مردم ‌ می توانند به آزمون این مدعا در بیاید. اگر مدیران دولتی و رسانه ملی آمادگی ابطال گزاره «ویترین» بودن فوتبال در حوزه نقد را دارند، لازم نیست «نود» سازی را از حوزه های حساسی چون وزارت تمور خارجه و ناجا آغاز کنند. می توان کار را از نواحی کم دردسرتری مثل جهاد کشاورزی کرد.
با پرداختن به موضوعاتی چون « پشت ورده واردات میوه»، «مافیای آرد»، «علل گرانی تخم مرغ»،‌ « گوشت های آلوده»،‌ «شلیل های مسموم» و . . . معلوم خواهد شد که فاش گویی برنامه «نود» درباره اختلافات « حنطه» و « زمان» در باشگاه ابومسلم چقدر برای بیننده جذابیت دارد. آن روز مشخص می شود که یکه تازی نود محصول نبوغ سازندگان آن است یا کارت سبز مدیران سازمان برای روی آنتن بردن یک برنامه انتقادی و تزئین ویترین حرفه ای سیما.

در چنین مختصاتی به جز وجوه سرگرم کننده،‌تنها «اثر» اجرایی برنامه نود،‌ بالا بردن ریسک مدیریت در عرصه فوتبال است. پیام این برنامه به مدیرانی که در اقتصاد، ‌فرهنگ،‌ صنعت، . . .مشغول تولید کالاها و خدماتی به مراتب کم کیفیت تر از لیگ برتر هستند،‌ این است که مبادا وارد فوتبال شوید! در وزارتخانه یا کارخانه ای که هستند بمانید و بودجه ای چندین برابر فوتبال را دور از چشم سیما و با طیب خاطر هزینه کنید. فقط بدانید که اگر به واسطه سیاست ویترین سازی سیما وارد فوتبال شدید دیگر گذشته و آینده و قیافه و آبروی شما در امان نخواهد بود.
آیا استمرار این برنامه ثمری جز تهی شدن فوتبال از میدران قوی و بازشدن فضا برای مدیریت چهره های رده چندم در این رشته را خواهد داشت؟