نگاهی به واقعیتی مجازی به نام «چت»

یاسین ابراهیمی – وجود بیش از 18 میلیون کاربر اینترنت، ضریب نفوذ 27درصدی اینترنت، ثبت بیش از 10 میلیون وبلاگ فارسی، استفاده‌ی حدود 14 میلیون کاربر تلفن همراه از سرویس‌های gprs وحدود 4 میلیون کاربر از اینترنت پرسرعت گوشه‌های از حضور پررنگ اینترنت در زندگی ایرانیان است. گشت‌وگذار در فضای مجازی به بخشی اجتناب‌ناپذیر از زندگی افراد خصوصاً جوانان و نوجوانان تبدیل شده است،فضایی که منطق خاص خودش را دارد و نوع جدیدی از ارتباطات اجتماعی را با مختصاتی متفاوت با سایر انواع پیشینِ ارتباطات ایجاد کرده است. در این میان، چت و گفت‌وگوی مجازی بخشی از فعالیت‌های کاربران ایرانی در اینترنت است که با توجه به تأثیرات اجتماعی آن، نیازمند موشکافی دقیق و مواجهه‌ی کارآمدتری است. مطلب پیش رو، پس از بررسی خصوصیات رسانه‌های جدید و مفاهیم مرتبط با آن، دیدگاه‌های مرتبط با چت و همچنین ظرفیت‌ها و آسیب‌های چت در پی ارائه‌ی شناختی از واقعیت‌های موجود درباره‌ی چت در ایران و پیشنهاد استراتژی برای مواجهه‌ی کارآمد کاربران،خانواده‌ها و نهادهای اجتماعی با چت است.

گفت‌وگوی مجازی

خصیصه‌ی تعاملی بودن وسایل ارتباطی جدید بیشترین نمود خود را در قالب گفت‌وگوی مجازی و خصوصاً چت آنلاین داشته است. در اینترنت شکل‌های اولیه‌ی گفت‌وگو و گپ معطوف به نوشتار و استفاده از کاراکترهای نوشتاری بود؛ ولی امروزه تمام عناصر دیداری، شنیداری و نوشتاری در نرم‌افزارها و سرویس‌های چت آنلاین به کار گرفته می‌شود و از طرفی رواج تلفن‌های همراه و تبلت‌ها با قابلیت‌های جست‌وجو در اینترنت را بیشتر از هر زمانی وارد زندگی کاربران کرده است. شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک و توییتر، فروم‌های عمومی و تخصصی، وبلاگ‌ها و سرویس‌های ارائه‌ی پست الکترونیکی هر کدام امکانات گفت‌وگوی مجازی را برای کاربران خود فراهم می‌کنند.

چت یکی از محبوب‌ترین گونه‌های گفت‌وگو در فضای مجازی است که در قالب شبکه‌های اجتماعی، سایت‌های مخصوص چت و نرم‌افزارهای تخصصی مانند ooVoo، AOL، yahoo messenger و Google Talk انجام می‌شود. اولین سیستم چت آنلاین تاکوماتیک (talkomatic) نام داشت که توسط داگ براون و دیوید وولی در دانشگاه ایلینویز طراحی شد که چندین کانال را عرضه می‌کرد که هر کدام از آن‌ها می‌توانست پذیرای 5 کاربر باشد و پیام‌ها بر روی صفحه‌ی تمام کاربران به صورت کاراکتر به کاراکتر نمایش داده می‌شد. این روش تا اواسط دهه‌ی هشتاد میلادی در میان کاربران محبوبیت داشت.

نرم‌افزار‌های اولیه‌ی چت بیشتر اهداف آموزشی و علمی مانند برگزاری کنفرانس علمی، تبادل نظر، میزگرد و… داشتند و در مراکز دانشگاهی از آن‌ها استفاده می‌شد. پس از آن، این نرم‌افزارها عمومی شدند، دامنه‌ی وسیعی از کاربردها را پیدا کردند، از یافتن دوست و گذراندن اوقات فراغت تا بحث‌های علمی.

یاهو مسنجر یکی از محبوب‌ترین نرم‌افزارهای چت در میان کاربران ایرانی است. یاهو مسنجر تا کنون نسخه‌های جدیدی را به کاربران عرضه کرده است. در یاهو مسنجر در آنِ واحد، تقریباً 150 چت‌روم یا اتاق گفت‌وگوی مجازی، بیش از 7000 کاربر ایرانی را در خود جای می‌دهند. به این تعداد باید شمار کاربرانی که وارد چت‌روم‌ها نمی‌شوند یا در چت‌روم‌های غیر فارسی‌زبان چت می‌کنند افزوده شود. بر اساس تحقیقات انجام‌شده، 70 درصد افراد حاضر در چت‌روم‌ها جوانان ایرانی هستند، 55 درصد از افراد حاضر در چت‌روم‌ها بین 16 تا 25 سال و 45 درصد نیز 25 سال به بالا هستند.[1]

آسیب‌شناسی چت

در سال‌های اخیر، چت در کنار مزایا و قابلیت‌های فراوان خود زمینه‌ساز آسیب‌های اجتماعی از قبیل: تجاوز به حریم خصوصی افراد، سوء‌استفاده‌های مالی و اخاذی و ترویج روابط متضاد با هنجارهای اجتماعی بوده است. شناخت کاستی‌ها و آسیب‌های این پدیده می‌تواند از یک طرف کاربران را در استفاده‌ی مؤثر از آن یاری رساند و از طرف دیگر از ورود پیامدهای نامطلوب آن به زندگی اجتماعی جلوگیری کند.

برای شناخت دقیق آسیب‌های چت آنلاین نیازمند شناخت خصوصیات کاربران رسانه‌های جدید هستیم.

خصوصیات اصلی این کاربران چیست و چه تفاوت‌هایی با مخاطبان سایر رسانه‌ها دارند؟ آیا این رسانه‌ها فرهنگ خاص خود را ایجاد می‌کنند؟

یکی از مفاهیم مورد استفاده برای پاسخ به این پرسش‌ها مخاطب‌شناسی نسلی است که در آن خصوصیات عام کاربران رسانه‌های جدید با سایر کاربران مقایسه می‌شود. کاربران کنونی اینترنت مخاطب نسل y نامیده شده‌اند. ویژگی‌های خاصی برای این نسل برشمرده‌اند که وجه مشترک همه‌ی آن‌ها استفاده از اینترنت است.

آرمور (2005) ویژگی‌های نسل y را علاوه بر استفاده از اینترنت، توقع زیاد از خود، توقع زیاد از کارفرمایان، تلاش برای موفق شدن به صورت سریع و تلاش بی‌وقفه برای آموختن و معطوف به هدف بودن می‌داند. همچنین او هوش اقتصادی، تغییرخواهی، تمایل به عدم تبعیت از هنجارها و تلاش برای حفظ تعادل را هم از دیگر ویژگی‌های این نسل می‌داند. تیلفود و شیف (2004) معتقدند جوانان نسل y تکثرخواه، خوش‌بین و واقع‌گرا، غیرنهادی‌گرا، سریع و رفیق‌بازند.

پرز (2008) هم این نسل را همراهان همیشگی کامپیوترها می‌داند و معتقد است که بر خلاف نسلx ، تلویزیون برای این نسل همه چیز نیست.[2]

باومن (2003)، با مطرح کردن پدیده‌ی عشق سیال، مدعی است که روابط اینترنتی بین دو جنس مخالف بسیار متفاوت از روابطی است که با واسطه‌ی سایر رسانه‌ها انجام می‌شود و این روابط، به دلیل ماهیت مجازی و دروغین آن‌ها، به شدت زندگی بشر را تهدید می‌کنند. باومن، نسبت به اینکه مفاهیم سنتی وفاداری و عشق واقعی تضعیف شده‌اند، ابراز نگرانی می‌کند. عدم امکان تماس جسمی در این محیط باعث می‌شود برخی افراد فکر کنند که چنین روابطی بی‌اشکال است؛ اما اشنایدر (2002) معتقد است مجازی بودن این روابط نشانه‌ی بدون اشکال بودن آن نیست و به هر حال روابط مجازی به نوعی زندگی دوم و مخفی فرد محسوب می‌شود.

یکی دیگر از نگرانی‌هایی که در مورد اینترنت به طور کلی و گفت‌وگوی مجازی یا چت به شکل خاص وجود دارد، کاهش روابط واقعی افراد است. یکی از اولین کتاب‌های مهم در خصوص روابط اجتماعی و اینترنت کتاب «اجتماعات مجازی» نوشته‌ی هوارد رینگولد است. از نظر رینگولد، اجتماع مجازی نسخه‌ی تکنولوژیکی اجتماع سنتی است. وی بر آن است که تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی به ما فرصت بازسازی اجتماعات را در عصر جدید می‌دهند. بری ولمن و همکارانش نیز در دهه‌ی قبلی پژوهش‌هایی در این حوزه انجام داده‌اند. تحقیقات آن‌ها بیانگر این نکته است که میان استفاده از اینترنت و تراکم روابط اجتماعی رابطه‌ای مثبت و انباشتی وجود دارد.

نتایج تحقیقات دانشگاه استانفورد روی چهل هزار نفر بیانگر آن بود که کاربران اینترنت زمان کمتری را برای گذراندن با دوستان و اعضای خانواده، خرید از فروشگاه‌ها، مطالعه‌ی روزنامه و تماشای تلویزیون صرف می‌کنند.[3]

نوجوانان از گروه‌های کاربری هستند که نگرانی‌های بیشتری در مورد استفاده‌ی آن‌ها از محیط‌های گفت‌وگوی مجازی وجود دارد. این نسل، که امروزه نسل M خوانده می‌شوند و تسلط آن‌ها بر کامپیوتر و اینترنت از سایر نسل‌ها بیشتر است، استفاده‌ی بیشتری از محیط‌های مجازی دارند. الگوهای اثرات قدرتمند رسانه‌های جمعی در مورد این گروه مصداق و کاربرد بیشتری دارد. در میان این گروه، آگاهی تکنولوژیکی با آگاهی اجتماعی و فرهنگی فاصله‌ی زیادی دارد و این شکاف آن‌ها را آسیب‌پذیرتر می‌کند.

مک کارتی (2008) در تحقیقی مسئله‌ی مذکور را بررسی کرده است. او به این موضوع پرداخته است که نوجوانان تا چه حد فضای گپ را امن می‌دانند. او نشان داد نوجوانانی که گپ را فضای امن‌تری می‌دانند، رفتارهای پرخطرتری در فضای گپ انجام می‌دهند. وی همچنین نشان می‌دهد که این نوجوانان بیشتر امکان دارد اطلاعات شخصی خود را در اختیار دیگر حاضران در محیط گپ قرار می‌دهند.[4]

مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد افرادی که از اسم‌های زنانه هنگام چت و ورود به اتاق‌های گفت‌وگوی اینترنتی استفاده می‌کنند، بیشتر در معرض تهدیداتی مانند دریافت پیام‌های مستهجن هستند.

 نتایج این مطالعه درباره‌ی افرادی که از اسامی مردانه و زنانه و از برخی نام‌های مستعار هنگام چت استفاده می‌کنند نشان می‌دهد کاربرانی که از نام‌های زنانه استفاده می‌کنند، روزانه بیش از هزار پیام مستهجن دریافت می‌کنند؛ در صورتی که کاربران با نام مردانه تنها 4 پیام و افراد با نام مستعار حدود 25 پیام هرزه دریافت می‌کنند.

اما نباید اثرات چت را بر زندگی کاربران بدون در نظر گرفتن متغیرها و عوامل میانجی بررسی کرد؛ چه این عوامل باعث کاهش، تعدیل یا افزایش این اثرات می‌شوند. در سال‌های اخیر، تحقیقات تجربی رابرت کروات مورد استناد اکثر پژوهشگران این حوزه بوده است. مطالعات اولیه‌ی طولی او نشان داد استفاده از اینترنت موجب کاهش ارتباط فرد با خانواده‌اش و کوچک شدن حلقه‌ی اجتماعی پیرامون فرد و افزایش احساس تنهایی و افسردگی می‌گردد. بنا بر نتایج این تحقیق، استفاده از اینترنت به میزان دو ساعت در هفته در مدت دو سال موجب کاهش متوسط اندازه‌ی شبکه‌ی اجتماعی پاسخ‌گویان شد. تحقیقات این محقق پس از چند سال بر روی همان افراد به نتایج جالبی رسید که موجب بازنگری در نتایج تحقیق پیشین شد. او به این نتیجه رسید که همان پاسخ‌گویان، پس از اینکه مهارت‌های لازم را یافتند و زمان بیشتری از آشنایی و کار آنان با اینترنت گذشته است، درگیری اجتماعی بالاتری دارند.

زمان و صفات شخصیتی عامل مهمی در این زمینه است. افراد برون‌گرا تأثیر مثبتی را از کار با اینترنت می‌پذیرند، در حالی که این مطلب در مورد افراد درون‌گرا برعکس است. مطابق مثال معروف پول پول می‌آورد، افراد برون‌گرا کسانی هستند که تمایل به دوست داشتن مردم دارند و از تعاملات اجتماعی لذت می‌برند.

نتایج پژوهش دهقان و نیک‌بخش (1385) نشان می‌دهد که عدم حضور فیزیکی کاربران در اتاق‌های گپ‌زنی متن بنیان در اینترنت نه تنها مانع تبادل پیام‌های احساسی و اجتماعی بین تعامل‌گران نخواهد شد، بلکه کاربرانی که سابقه‌ی حضور بیشتری در این اتاق‌ها دارند با کسب توانایی در تبادل پیام در قالب متن یاد می‌گیرند که چگونه نشانه‌های غیرکلامی و کلامی در ارتباطات رو در رو را با استفاده از امکانات موجود در اتاق‌های گپ‌زنی متن بنیان به صورت متن درآوردند و با رمزگذاری و رمزگشایی این پیام‌ها به تبادل ویژگی‌های شخصیتی و احساسات خود بپردازند. به این ترتیب، کاربران در همان حال که با گذشت زمان توانایی تبادل پیام در قالب متن را می‌آموزند، به واسطه‌ی گمنامی در این اتاق‌ها به بازی نقش و خودافشایی می‌پردازند و با بیان آنچه که در دنیای واقعی امکان بازگو کردنش را ندارند، زمینه‌ی برقراری ارتباط در محیط مجازی را برای شکل‌گیری روابط صمیمانه آماده می‌سازند.

پژوهشی با عنوان جوانان و فراغت مجازی در کافی‌نت‌های تهران نشان داد، گروه‌های سنی جوان به کارکردهای تفریحی و تفننی چت و تفکیک بیشتر دو حوزه‌ی مجازی و واقعی توجه بیشتری دارند. این گروه بیشتر به دنبال گسترش شبکه‌های دوستی است. از سوی دیگر، گروه بزرگسالان با وسواس بیشتری دست به انتخاب می‌زنند و در کنترل روابط خویش و سطح و جهت آن مهارت بیشتری دارند. کارکردهای فراغتی و سرگرم‌کننده (غلبه بر تنهایی و سرگرمی) بیش از موارد دیگر (مثل شناخت و دوست‌یابی) مورد توجه کاربران بوده است. فضای غالب در محیط چت‌روم‌ها، گفت‌وگو‌های دوستانه‌ی جوانان غیرهمجنس است گاه با نیت ارضای کنجکاوی، آشنایی و سرگرمی و گاه به شیطنت و ماجراجویی بدن روی می‌آورند.

سایت iritn در یک نظرسنجی یک ماهه از کاربران خود درباره‌ی کارکردهای چت برای آنان پرسید. از مجموع 3 هزار و 118 نفر بازدید‌کننده‌ی شرکت‌کننده در نظرسنجی، 94/31 درصد از آن‌ها برای تفریح و 17/22 درصد برای دوست‌یابی و تنها 39/21 از کاربران برای تجارت و حل مشکلات خود از چت استفاده می‌کنند.

عمده‌ترین آسیب‌ها و نگرانی‌های احتمالی درباره‌ی چت عبارت‌اند از:

– اعتیاد به گفت‌وگوی مجازی

– توسعه و تفوق زبان عامیانه مرکب از لغات سایر زبان‌ها (hybrid language) و توسعه‌ی نوشتار موسوم به فینگلیش (زبان فارسی با خط انگلیسی): نگرانی‌های زیادی میان کارشناسان در مورد تأثیرات کوتاه‌نویسی چت و استفاده از اصطلاحات خاص وجود دارد.

– احتمال افزایش آسیب‌های فیزیکی و روانی در اثر استفاده‌ی بی‌رویه

– اتلاف وقت و فاصله گرفتن از زندگی واقعی: با توجه به تعدد کاربران و چت‌روم‌ها، امکان اینکه فرد در حلقه‌ای طولانی از گفت‌وگو با سایر کاربران قرار بگیرد وجود دارد. این مسئله می‌تواند به اتلاف وقت منجر شود و در مسئولیت‌های خانوادگی، اجتماعی، شغلی یا تحصیلی فرد خلل وارد کند.

– ایجاد تصورات، عقاید و نگرش‌های قالبی و ناسازگار با زندگی واقعی کاربر (کتمان واقعیات، بروز و ظهور رفتارها و عقاید کلیشه‌ای به جنس مخالف، تمایل به ارضای سریع نیازها، تنوع‌طلبی جنسی و…)

– احتمال هک شدن و سرقت اطلاعات خصوصی کاربر: در محیط‌های چت‌روم، امکان آلوده شدن سیستم و نفوذ ویروس‌ها، تروجان‌ها و سایر بدافزار‌ها به کامپیوتر فرد وجود دارد.

– جایگزینی چت با سایر فعالیت‌های واقعی مفید و سازنده: این مشکل در مورد چت و بازی‌های رایانه‌ای بسیار مشهود است. در یک بازه‌ی زمانی، کاربر بخش زیادی از وقت خود را صرف چت و گشت‌وگذار در اینترنت می‌کند و از سایر رسانه‌ها، فعالیت‌های ورزشی و تفریحی اجتناب می‌کند.

– ورود به حوزه‌های پرریسک و ناشناخته‌ی روابط میان‌فردی یا گروهی: موارد متعددی از تخلفات اینترنتی، که از طریق چت صورت گرفته، مشاهده شده است.

– بروز رفتارهای پرخطر به خصوص از سوی کاربران رده‌های کم سن و سال: امکان لو دادن اطلاعات شخصی و خصوصی به سایر کاربران (نمایش وبکم، دادن شماره‌ی تماس، استفاده از ادبیات نامناسب در چت‌روم‌های عمومی و…)

– کنترل پایین مخاطب در چت‌روم‌های عمومی و مواجهه با انواع و اقسام پیام‌ها (پیشنهاد دوستی و برقراری رابطه از طرف افراد سودجو، تبلیغ و فروش محصولات و خدماتی مانند: فیلترشکن و وی‌پی‌ان؛ فیلم‌های پورنوگرافیک؛ پیشنهاد مشاهده‌ی وبکم و عکس شخصی در ازای پرداخت شارژ تلفن همراه؛ جملات و کلمات غیراخلاقی، رکیک و مغایر با ارزش‌های اجتماعی و تبلیغ عقاید و افکار و رفتارهای خاص و غیرمتعارف)

استراتژی‌های مواجهه با چت

اگر بخواهیم روی طیفی استراتژی‌های احتمالی مواجهه‌ی خانواده و نهادهای اجتماعی را با گفت‌وگوی مجازی (خصوصاً در مورد نوجوانان) ترسیم کنیم، در یک سر طیف واکنش مسدود کردن و عدم دسترسی به گفت‌وگوی مجازی و در سر دیگر آن دسترسی نامحدود و بی‌قیدو‌شرط قرار می‌گیرد.

طبعاً دو سوی این طیف افراطی، بسیار شکننده و مغایر با ماهیت رسانه‌های نوین است. این دو شیوه پاسخی نامتناسب به پرسشی پیچیده و چندبعدی هستند.

مسدود کردن دسترسی، استفاده از راه‌های جایگزین مانند ورود به سایت‌های چت آنلاین، گرایش بیشتر به نرم‌افزارها، سایت‌ها یا شیوه‌های ارتباطی جایگزین مانند اس‌ام‌اس را دامن می‌زنند. این نوع مواجهه مبتنی بر رویکرد رفتارگرایی محرک‌ـ‌پاسخ است. از دگر سو دسترسی نامحدود مواجهه‌ی شدید با آسیب‌های محیط مجازی را سبب می‌شود.

استراتژی‌های کنترل و نظارت باید هوشمندانه، انعطاف‌پذیر و سازگار با ماهیت رسانه‌ی اینترنت باشد. توافق بر سر میزان و نوع استفاده میان نوجوانان و والدین، ایجاد وب‌سایت‌ها و نرم‌افزارهای داخلی گفت‌وگوی مجازی از سوی نهادهای مسئول، اطلاع‌رسانی و آسیب‌شناسی اجتماعی چت و… از این گونه استراتژی‌ها هستند. یکی از هوشمندانه‌ترین استراتژی‌های در این حوزه ارتقای سواد رسانه‌ای است.

افزایش و ارتقای سواد رسانه‌ای در عصر ارتباطات یکی از مهم‌ترین سازوکارهای مواجهه و کاربرد مفید کاربران و خانواده‌ها با رسانه‌هاست؛ هرچند عمده‌ی کاربرد سواد رسانه‌ای برای رسانه‌های جمعی است؛ با این حال با توجه به اینکه نرم‌افزارها و سایت‌های چت، امروزه قابلیت‌ها و خصوصیات سایر رسانه‌های جمعی را بازسازی کرده‌اند و به یک شبکه‌ی رسانه تبدیل شده‌اند که در آن‌ها ترکیبی از پیام‌های خصوصی، فردی، گروهی و جمعی دیده می‌شود. بنابراین در اینجا سواد به وسیله‌ی ارتباطی، شیوه‌ی برقراری ارتباط، ارزیابی پیام‌ها و… می‌توانند به کاربر کمک کنند.

سواد رسانه‌ای مجموعه‌ای از چشم‌اندازهاست که ما به طور فعالانه برای قرار گرفتن در معرض رسانه از آن‌ها بهره‌برداری می‌کنیم تا معنای پیام‌هایی را که با آن‌ها مواجه می‌شویم تفسیر کنیم. هدف سواد رسانه‌ای دادن قدرت کنترل به مخاطب است. محدود کردن انتخاب و تحکیم تجربه اساسی‌ترین ویژگی‌هایی است که سواد رسانه‌ای می‌تواند به مخاطب عرضه کند. در این راستا، برخورد مخاطب با رسانه مبتنی بر یک استراتژی است که اهداف استفاده از رسانه را دربرمی‌گیرد.

 از یک منظر کلی، سواد رسانه‌ای مجموعه‌ای از شایستگی‌های ارتباطی تعریف شده است که توانایی دسترسی، تحلیل، ارزیابی و تعامل اطلاعاتی در اشکال متفاوت پیام‌های چاپی و غیرچاپی را داراست.

کارشناسان سواد رسانه‌ای را پاسخی به حل مشکلات ناشی از رسانه‌ها معرفی می‌کنند و عقیده دارند این پروژه باید به عنوان بخشی از واکنش‌های کلی آموزشی مدارس در برابر خشونت و سایر آسیب‌های رسانه‌ای در نظر گرفته شود. باری دونکان، کارشناس برجسته‌ی سواد رسانه‌ای، دلایل ضرورت این آموزش را چنین بر‌می‌شمرد:

1. رسانه‌ها بر حیات فرهنگی و سیاسی ما تسلط دارند.

2. تقریباً همه‌ی اطلاعات، به جز مواردی که آن‌ها را به طور مستقیم تجربه می‌کنیم، رسانه‌ای شده است.

3. رسانه‌ها قادر به خلق مدل‌های ارزشی و رفتاری پر قدرتی هستند.

4. رسانه‌ها بدون فعال کردن خودآگاه بر ما تأثیر می‌گذارند.

5. سواد رسانه‌ای می‌تواند مصرف رسانه‌ای را برای ما لذت‌بخش‌تر کند و رابطه‌ی انفعالی را به رابطه‌ی فعال تبدیل کند.

سواد رسانه‌ای، به خصوص در محیط‌های اینترنت با تمرکز بر یک فرآیند شناختی روی کاربر، دانش کاربر، نقد و ارزیابی رسانه را به او می‌دهد. این فرآیند داوطلبانه پذیرش بیشتری از طرف کاربران خواهد داشت. با کاربرد این استراتژی در مورد کاربران اینترنتی، آن‌ها به دانش استفاده‌ی بهینه از قابلیت‌های گفت‌وگوی مجازی مجهز می‌شوند. در مورد نوجوانان و کاربران سنین پایین مانند نقشه‌ی راهی، مسیر کم‌خطر و کوتاهی را برای استفاده‌ی مفید از رسانه‌ی ارتباطی به آن‌ها نشان می‌دهد.

منابع:

[1]روزنامه‌ی تهران امروز.

[2]مهدی منتظر قائم و احسان شاه‌قاسمی، اینترنت و تغییر اجتماعی در ایران: نگاهی فراتحلیلی با تأکید بر جوانان، مجله‌ی جامعه‌شناسی ایران، دوره‌ی نهم، 1387.

[3]منوچهر صبوری، بهزاد دوران و هادی سهرابی، بررسی اثرات استفاده از اینترنت بر انزوای اجتماعی کاربران اینترنت، مجله‌ی جامعه‌شناسی ایران، دوره‌ی هفتم، 1385.

[4]علی ربیعی و احسان شاه‌قاسمی، آسیب‌شناسی فردی و اجتماعی روابط مجازی در ایران، مجله‌ی رفاه اجتماعی، شماره‌ی 34، 1389.

5قاسمی، طهمورث، سواد رسانه‌ای: رویکردی نوین به نظارت رسانه‌ای، مجلس و پژوهش، سال 17 سیزدهم، شماره‌ی 52.

6پاتر، جیمز (1385)، تعریف سواد رسانه‌ای، ترجمه‌ی لیدا کاووسی، فصلنامه‌ی اطلاع‌رسانی و کتابداری، سال هفدهم، شماره‌ی 4.

7http://en.wikipedia.org/wiki/Online_chat