راست و چپ دهلیز چیست؟

تریبون مستضعین- حامد حسن‌زاده

فیلم سینمایی دهلیز روایتی است از یک خانواده ی سه نفره که پدر خانواده در اوان جوانی به دلیل درگیری با یک شخص و قتل وی، پنج سال است که به زندان افتاده و در انتظار حکم قصاص است. از طرفی مادر جوان خانواده نیز برای گرداندن زندگی بدون سرپرست خود و تامین هزینه های زندگی پسر 7ساله ی خود، ناچار است به کار بیرون از خانه مشغول شود. وی از دیگرسو تلاش می کند تا بتواند رضایت همسرخود را از خانواده ی مقتول بگیرد. لیکن یکی از اولیای دم هرگز راضی به بخشش شوهر وی نمی شود.

در این میان چیزی که به تصویر کشیده می شود، سختی ها و چالش هایی است که یک زندگی بدون سرپرست با آن مواجه است. فرزندی که به دلیل احساس نکردن سایه ی پدر برسر خود در زندگی اش، دچار ضعف های تربیتی شده است و در رقابت با هم سن و سال های خود احساس کمبود می کند و  به اقتضای کودکی خود، رفتارهایی خاص از خود بروز می دهد. مادر نیز از نبود همسر در زندگی اش به سختی ها و گرفتاری های عدیده دچار می شود.

اما آن نکته ای که این فیلم تلاش می کند تا آن را بیان کند، ترسیم جامعه ای است که فرهنگ بخشش در آن نهادینه نشده است. سازنده ی این اثر، فضای چنین جامعه ای را به یک دهلیز تشبیه می کند. همانطور که دهلیز یک خانه بخش تاریکی از ورودی خانه است که باید از آن گذر کرد تا به روشنایی رسید، جامعه ی بدون فرهنگِ گذشت نیز بخش تاریکی است که باید از آن گذر کرد تا به روشنایی رسید. و این به خوبی در سکانس های پایانی فیلم به واسطه ی دیالوگی که پدر خانواده(رضا عطاران) با فرزند کوچک خود دارد هویدا می شود. همچنین در سکانسی که همسایه شان در برخورد با درخواست بخشش آن کودک که شیشه ی خانه ی آن ها را شکسته است، برخوردی تند و بی ادبانه می کند، می توان بازنمایی زشتیِ نبودِ فرهنگ مذکور را مستفاد کرد.

نکته ی دیگری که از نقاط مثبت داستان به شمار می رود، تاکید بر یکی از بنیان های خانواده به نام پدر است. نشان داده می شود که خانواده ای که عضو پدر در آن موجود نباشد، به هزاران مسئله ی عدیده دچار است. از تامین خرج و مخارج زندگی گرفته تا تربیت صحیح فرزند.

اما نکته ای که ذکر آن ضروری می نماید این است که در این سختی های پر رنج عذابی که برای این خانواده به تصویر کشیده می شود، اعضای خانواده تنها و بی کس هستند. گویی انسان ها در رنج ها و سختی هایشان تنهایند و هیچ کس کمک حال آنان نیست. اداره ی توانبخشی و یا حتی امور زندان ها، تمام تلاش خود را مبنی بر حل مشکل این خانواده و کسب رضایت از خانواده ی مقتول می کنند؛ لیکن این خانواده همواره در رنج و عذاب است. آری؛ جای خالی خدا در این فیلم و فیلم هایی از این دست که رنج نامه و ذکر مصیبت هستند و امروزه تعدادشان  نسبت به گذشته افزون گردیده است، به خوبی هویداست. گویی انسان ها خودشان باید مشکلات خودشان را حل کنند و در این عرصه کسی یار و یاور آنان نیست.

موضوع مذکور وقتی در این فیلم اوج می گیرد که یک فراز کاذب در طول داستان ایجاد می شود. آن جایی که خانواده ی مقتول به ظاهر رضایت می دهد؛ مادر جوان خانواده  شکر خدای را به جا آورده و در حق یکی از اعضای خانواده ی مقتول که در کسب رضایت از ایشان تلاش کرده بود دعا می کند و آن کودک  هم در مدرسه شعری در وصف شکر و سپاس از خدا می خواند و مورد تشویق قرار می گیرد. مخاطب تصور می کند که به مدد الهی مشکل حل شد! لیکن همانطور که گفته شد، این یک فراز کاذب در داستان بود. بعد از سه روز از بازگشت زندانی به خانه، خانواده ی مقتول عدم رضایت خود را اعلام می کند و ناگهان داستان به قعر خود سقوط می کند. مفهومی که از این فراز و  فرود داستان به ذهن متبادر می شود این است که حتی دعا و توکل هم نتوانست کاری برای حل این مشکل انجام دهد! و این سقوط شدید در روال داستان چنین مفهومی را به خوبی در ذهن بیننده ایجاد می کند.

در نهایت نشان داده می شود که به واسطه درخواست مستقیم آن کودک از خانواده ی مقتول، دلشان به رحم آمده و اشک رضایت از چشمان مادر مقتول جاری می شود.

شاید بهتر این بود که نشان داده شود که به واسطه ی دعا و توکلِ خانواده ای که دچار مشکل شده اند به درگاه خدا ، در انتهای فیلم دل ها نرم می شود و اشک رضایت جاری می شود. تا بدین گونه نمایش داده شود که دل ها در دست خداست و اوست که می تواند نرمش دل ها را سبب شود. ولیکن خود ما عنصر بخشش و گذشت را به دل خود راه نداده ایم و سبب ایجاد یک فضای دهلیزی شده ایم. و تنها خداست که می تواند در رفع این فضا ما را یاری دهد. تا بدین گونه وجه ایجابی موضوع را رعایت کرده باشیم. چون اصولاً ارائه ی تز تنها بدون آنتی تز نمی تواند برای مخاطب مفید باشد. باید راهکاری به وی ارائه شود تا تماشای فیلم برای وی مفید بوده باشد.

لازم به ذکر است که نکته ی اخیر در بسیاری از فیلم ها موجود بوده و به عنوان نقطه ضعف داستان به شمار می رود. در این موقع لازم است از کارگردان این اثر و آثار مشابه پرسیده شود که هدف از ساخت فیلم های این چنینی که به ذکر مصیبت می پردازد و در انتها مخاطب را با چهره ای محزون از درب های سینما به بیرون هدایت می کند چیست؟ اگر بناست فیلم، چیزی را به مخاطب خود بیاموزد و در قبال وقتی که از او ستانده مسئولیت به خرج دهد، باید ضمن ارائه ی زشتی ها و پلشتی ها، راهکار برون آمدن از آن را نیز به وی ارائه کند. نه این که تنها یک ضعف موجود در جامعه را بازنمایی کرده به رخ وی بکشد.

شاید لازم باشد تولیدکنندگان آثار این چنینی، نیم نگاهی به مبانی تولید تصویری و کارکرد رسانه ای داشته باشند.