تقوای جمعی و قبیله گرایی سیاسی

انسان ها در مجموعه ای از روابط پیچیده قرار دارند. هرکسی نخست با خودش رابطه دارد، یعنی با نیروهای مختلف و متضاد درونی و بیرونیِ مادی و معنوی خودش. دانش پزشکی رابطه ی انسان را با بدنش تنظیم می کند تا ضرر نکند. روانپزشکی هم مدعی است که رابطه ی انسان را با روان خودش تنظیم می کند تا آسیب نبیند، چون در هر کدام از ابعاد و عرصه های رابطه، نخستین و مهم ترین پرسش این است که چه کنیم تا آسیب نبینیم؟

تنظیم روابط انسان

دین برای این آمده که روابط انسان را در همه ی عرصه ها و ابعاد تنظیم کند و مدعی است که به همه ی این سؤال ها جواب می دهد. دین می گوید فقط وقتی می توانی ارتباط صحیحی در همه ی این جهات ایجاد و برقرار کنی که به «تقوا» برسی. آن وقت تازه روابط تو با همه چیز و همه کس صحیح می شود. تقوا یعنی غلبه و حاکم شدن اراده ی انسان بر نیروهای حیوانی وجودش. امیرالمؤمنین علیه السلام تقوا را این گونه تعریف می کند: «فإنّها الزّمام»؛ یعنی افسار مَرکبت دست خودت باشد.

متأسفانه گاهی تقوای ما خیالی و رؤیایی است، چون تعریفی که از تقوا و از دین داشته ایم، نادرست بوده و دین را به نماز و اشک و تلاوت قرآن و دعا خلاصه و محدود کرده ایم. وقتی زلزله های عظیم و فتنه ها پیش می آید، دیگر فرصت خودسازی نیست.

واژه ی تقوا از ریشه ی «وقایه» به معنی حفظ کردن است. در خطبه ی 16 نهج البلاغه، امیرالمؤمنین می فرمایند: «ألا وَ إنَّ التّقْوی مَطایا ذُلُلٍ» تقوا مرکب رامی است که انسان سوار آن است و افسارش هم در دست اوست؛ می راند تا به بهشت برسد. همچنین آن حضرت بی تقوایی را به مرکب چموشی تشبیه کرده که انسان سوار بر آن است، اما مهار آن در دستش نیست و سوارش را به سوی جهنم می برد.

ابعاد فردی تقوا با ابعاد اجتماعی آن در هم تنیده است. تنهایی انسان را آزار می دهد و آدمی همواره از تنهایی گریزان است. انسان ها به انسان های دیگر پناه می برند؛ هم برای رفع حوائج مادی و هم برای برآوردن نیازهای روحی که انس و صمیمت باشد. وقتی انسان ها برای تأمین نیازها و رفع نگرانی های خود به دیگران پناه می برند، در ارتباطات خود نیز به تقوا نیاز دارند. بنابراین تقوا در ابعاد فردی و اجتماعی نیز مورد نیاز آدمی است.

اگر از ابعاد اجتماعی تقوا غافل شویم، یک دین خیالی خواهیم داشت. در نتیجه مستکبران بر ما مسلط می شوند و برای همان دین خیالیِ فردی هم مزاحمت ایجاد می کنند؛ چنان که در برهه هایی از تاریخ چنین کردند، چادر را از سر زنان کشیدند و عمامه را از سر مردان برداشتند و لباس ها را به زور تغییر دادند و نگذاشتند کسی مجالس روضه خوانی برپا کند.

وقتی حاکمان دین دار نباشند، دین داران را به حال خود نمی گذارند. در تعقیبات نماز عصر می خوانیم: «أعُوذُ بِکَ مِن نَفْسٍ لا تَشبَعُ». خدایا به تو پناه می برم از نفْسی که سیر نمی شود. حاکم بی تقوا نفْسی دارد که سیر نمی شود و محدوده ای برای قدرت خود تعیین نکرده تا وقتی به آن جا می رسد، بگوید بس است دیگر! هرچه عقب برویم، او جلو می آید. قرآن به زیبایی می فرماید: «لَنْ تَرْضی عَنْکَ الْیَهوُد وَ لا النَّصاری حَتّی تَتّبِعَ مِلّتَهُم»1. آنها تو را به حال خودت وانمی گذارند. بنابراین اگر کسی فقط به فکر تقوای فردی باشد، در همان زمینه هم دچار چالش می شود، زیرا اگر اهل قدرتی که تقوا ندارند، مانع و رادعی نداشته باشند، به حریم فردی دین داران هم تجاوز می کنند.

روابط متقابل تقوای فردی و تقوای اجتماعی

تقوای اجتماعی بار سنگینی است که کشیدن آن بدون تقوای فردی امکان ندارد. تقوای اجتماعی یعنی اگر من مدیرکل شدم، رشوه نگیرم؛ اما برای این کار باید هوس خود را کنترل کرده باشم. اگر تابع هوس های خود باشم، وقتی قدرت پیدا کنم، تحت عنوان هدیه به رشوه گیری هم دچار می شوم. البته هوس رانی فقط در پول یا در نامحرم نیست. یکی از هوس های ما حب فرزند است. یعنی این که انسان در موارد لزوم نتواند عواطف خود را نسبت به فرزندانش مدیریت کند. خیلی ها که حتی اهل مبارزه هم بودند، در این عرصه کم آوردند. برای همین پیش از مبارزه با دشمن بیرونی، باید بر هوس ها و امیال درونی خود حاکم شد.

انسان باید همواره خود را بررسی کند تا ببیند خالص هست یا نه. آن هم نه خوشبینانه. حضرت امیر می فرمایند: «مؤمن شب را به صبح و صبح را به شب نمی رساند، مگر آن که به خود بدبین است!» با عینک بدبینی، نه دیگران، بلکه خود را بررسی می کند. اگر انسان اهل خودسازی و تقوا نباشد، وقتی به ثروت و قدرت می رسد، رفتنش به سوی جهنم تندتر خواهد شد.

امیرالمؤمنین علیه السلام نسبت تقوای فردی و تقوای اجتماعی را دائماً در بیانات خود تذکر داده اند. در نامه های حضرت به معاویه تعابیر مختلفی با این مضمون هست که «ای معاویه! تو افسارت را به دست شیطان داده ای؛ شیطان ریسمان به گردنت انداخته و تو را به سمت آتش می برد؛ اگر هوس هایت را مهار نکنی، تو را به سوی ضررهای فراوان می کشاند.» پس تقوای فردی با تقوای اجتماعی ارتباط وثیقی دارد؛ اگرچه از حیث رتبی و زمانی، تقوای فردی مقدم است، چون آن هایی که بدون تقوای فردی به میان اجتماع می روند، سرانجام در جایی کم می آورند.

با این همه، میزان و شاخص سنجش تقوای فردی نیز در اجتماع است. وقتی انسان در گوشه ای به کنج عزلت فرورود، چه بسا گمان می کند که همه ی هوس های خود را کُشته و به عرش أعلی رسیده است. در حالی که کسی نزدیک او نیست تا به او حسودی کند، یا کسی برای او مزاحمتی ایجاد نکرده تا ببیند صبور هست یا نه، یا کسی بر او خشم نگرفته تا بفهمد آیا بر عصبیت خود مسلط است یا نه. پس تا هنگامی که کسی به اجتماع ورود پیدا نکرده، خودش هم نمی فهمد چه در چنته دارد. ما در خلوت های خود مراقبت می کنیم، تصمیم می گیریم، اشک می ریزیم، ولی اثر و ثمر آن در ارتباط و برخورد با دیگران ظاهر می شود. به خصوص وقتی انسان قدرت و امکاناتی پیدا کند، مشخص می شود که تقوای فردی داشته یا نه. در ارتباط و مراوده ی با دیگران است که معلوم می شود انسان در خلوت هایش چه کسب کرده و آیا توانسته است نفس خود را مهار کند یا نه؟

تقوای جمعی و قبیله گرایی سیاسی

در قرآن هم عبارت «إتَّقِ اللهَ» را داریم و هم تعبیر «اتَّقُوا اللهَ» را. گاهی می گویند تو تقوا داشته باش و گاهی به جمع می گویند تقوا داشته باشید. در قرآن می خوانیم: «لا یَجْرِمَنَّکُم شَنَئانُ قَوْمٍ ألاّ تَعْدِلُوا إعْدِلُوا هُوَ أقْرَبُ لِلتَّقْوی»2 اگر جمعی تقوا داشته باشند، صِرف این که هم حزبی یا هم گروهی شان با کسی درگیر شده، از او حمایت نمی کنند. وقتی تقوای جمعی شکل گرفت، رعایت آن اقتضا می کند که انصاف داشته باشند. تقوای جمعی در ارتباط یک جمع با افراد یا گروه های دیگر مطرح است. متأسفانه بسیاری از مشکلات سیاسی ما نیز به همین نکته برمی گردد که رهبر انقلاب از آن به عنوان «قبیله گرایی سیاسی» یاد کرده اند. کسی که اهل قبیله گرایی سیاسی است، حتماً در تقوای فردی خود هم دچار مشکل است. کسی که در بازی فوتبال بی تقوا باشد، اگر کشتی هم بگیرد همین گونه است و به دیگران ظلم خواهد کرد.

یک «امّت» هم در هدف و هم در روش هم آهنگ هستند. اصحاب أباعبدالله علیه السّلام با ایشان هم آهنگ بودند. با این که در تاریخ تحریف های بسیاری صورت گرفته تا شرح صحیح واقعه ی کربلا به دیگران نرسد، اما باز هم چیزی خلاف ادب و جوانمردی اصحاب سیدالشهداء علیه السّلام نقل نشده است. وقتی انسان رهبر و امامی پیدا می کند و از او تبعیّت می کند، این چنین است. اصحاب خاص رسول اکرم صلوات الله علیه و آله هم این گونه بودند. البته مراتب و درجات آن ها متفاوت بود، اما در حرکت ها ملاحظه ی تقوای جمعی را می کردند. حضرت امیر علیه السلام در نامه شان به مالک اشتر، به مدیران جامعه ی اسلامی توصیه می کنند که «مراقب اطرافیانت و بچه هایت و کسانی که دوست شان داری باش!»

ما اغلب برای بُعد جمعی تقوا ارزش چندانی قائل نمی شویم و آماده ی ورود به عرصه ی اجتماع بر مدار تقوا نیستیم. در نتیجه وقتی عرصه های امتحان پیش می آید، کسانی که در خلوت ها یا در میدان های کوچک خودسازی نکرده اند و تازه عیب های نفس شان برملا می شود. در حالی که دیگر فرصت چندانی برای خودسازی ندارند. آدمی باید از قبل برای سیل و زلزله ای فکر کند که ممکن است بیاید و نه در وقت حادثه. این که اسلام می گوید نماز را با توجه بخوان و کمی در خودت باش و با خدا خلوت کن، یا می گوید نماز شب بخوان و با قرآن اُنس داشته باش، برای این است که انرژی بگیریم و به میان جامعه برویم.

اگر انسان از آغاز جوانی و هم زمان با خودسازی فردی، به عرصه های اجتماعی نیز قدم بگذارد، هم ورود درستی پیدا می کند و هم محک می خورد و عیوب نفس خود را پیدا می کند. بعد وقتی به خلوت برگشت، استغفار می کند و دوباره نیرو می گیرد. مانند شناگری که هر چند لحظه یک بار باید سرش از آب بیرون بیاورد و نفس تازه کند تا بتواند ادامه بدهد. بالاخره در اجتماع ظلماتی هست و انسان در خلوت های فردی باید خود را آماده ی مواجهه ی با آن کرده باشد.

متأسفانه گاهی تقوای ما خیالی و رؤیایی است، چون تعریفی که از تقوا و از دین داشته ایم، نادرست بوده و دین را به نماز و اشک و تلاوت قرآن و دعا خلاصه و محدود کرده ایم. وقتی زلزله های عظیم و فتنه ها پیش می آید، دیگر فرصت خودسازی نیست. قرآن می گوید یکی از آثار و ثمرات تقوا، افزایش بصیرت و «فُرقان» است؛ یعنی قدرت تشخیص حق و باطل. آیه دیگری می گوید: «إنَّ الَّذینَ اتَّقوا إذَا مَسَّهُم طائِفٌ مِن الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإذا هُمْ مُبْصِرُونَ»3. تقوا موجب می شود که وقتی شیاطین به انسان هجوم می آورند و دور دل انسان طواف می کنند، انسان به خودش بیاید، نوری در دلش بدرخشد و بصیرتش افزایش پیدا کند. یعنی نه تنها رسانه های بیگانه و وسوسه و اغواگری آن ها اثری نمی گذارد، بلکه تلاش آن ها برای بصیرت زدایی منجر به بصیرت زایی می شود.
رهبر انقلاب: جمع به حیث جمع، مراقب خودشان باشند. بى مراقبتى جمعها نسبت به مجموعه ى خودشان، موجب میشود که حتّى آدمهائى هم که در بین آن جمعها تقواى فردى دارند، با حرکت عمومىِ آن جمعها بغلتند و به جائى بروند که نمیخواهند. در طول این سى سال، ما از این ناحیه ضربه خورده ایم. (۱۳۹۰/۰۳/۰۸)

مراقبه ی همیشگی

اما برای عبور از این موانع چه باید بکنیم؟ یک نکته ی مهم این است که انسان باید نقطه های شروع خوبی داشته باشد و در طول مسیر نیز از خود مراقبت کند. مثلاً به خاطر هوی و هوس به سمت قدرت نرود و فریب نفس خود را نخورد. اگر انسان تقوا نداشته باشد، سر بزنگا ه ها به اشتباه می افتد و آن هایی که اهل دقت هستند، متوجه می شوند. البته انسان خودش پیش از همه می فهمد که چه کمبودهایی دارد: «بَل الإنسانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصیرَةٌ»4. به امیرالمؤمنین علیه السلام گفتند چگونه به چنین جایی رسیدی؟ فرمود: «کُنْتُ بَوّاباً عَلی بابِ قَلْبی»5.

انسان باید همواره خود را بررسی کند تا ببیند خالص هست یا نه. آن هم نه خوشبینانه. حضرت امیر می فرمایند: «مؤمن شب را به صبح و صبح را به شب نمی رساند، مگر آن که به خود بدبین است!» با عینک بدبینی، نه دیگران، بلکه خود را بررسی می کند تا عیوب احتمالی را بیابد، چون برای او مهم است که به آتش دوزخ گرفتار نشود. اگر انسان اهل خودسازی و تقوا نباشد، وقتی به ثروت و قدرت می رسد، رفتنش به سوی جهنم تندتر خواهد شد.

نکته ی دیگر این است که نباید خود را در معرض قضاوت اشتباه مردم نیز قرار بدهیم. اگر ته دل من پاک است، باید طوری رفتار کنم که مردم هم آن را حس کنند. نه این که در درجه ی اول قضاوت مردم برایمان مهم باشد، اما نباید مردم را به اشتباه انداخت. فرض کنید کسی قاضی شده و هم زمان با گرفتن کرسی قضاوت پدرش از دنیا رفته و ثروت کلانی برای او به ارث گذاشته است. او با این ثروت، خانه و خودروی خود را تبدیل به احسن می کند، اما مردم در چنین موقعی ممکن است گمان کنند که او رشوه ای گرفته است. راهش این است که این فرد واقعیت را توضیح بدهد. امیرالمؤمنین علیه السّلام به مالک اشتر می نویسند: «اگر مردم به تو بدگمان شدند، عذرت را بگو.»

بنابراین در درجه ی اول باید بکوشیم در معرض تهمت قرار نگیریم، چون فرموده اند: «اتّقُوا مَواضِعَ التُّهَمِ»6. اگر هم به دلیل تلاش های شیاطین یا ضعف های خود دچار اتهام شدیم، باید عذر خود را به مردم بگوییم. شیاطین همیشه فعال هستند، ولی ما نباید روزنه ای و بهانه ای برای تأثیر شیطنت ها قرار بدهیم. وقتی بین مسئولان و مردم فاصله ای ایجاد شود، شیاطین از آن سوء استفاده می کنند. لذا هیچ شکاف و فاصله ای نباید در این میان باشد. مدیر متّقی باید نبض جامعه را در دست داشته باشد؛ از طرق مختلف افکار مردم را بفهمد و مستقیم و غیر مستقیم سوء ظن ها را برطرف کند. ارتباطات فردی و عاطفی او هم کمک می کند تا برداشت های نادرست کاهش یابد.

کاربست تقوای جمعی

تقوای جمعی در چنین مواردی به کار می آید. یعنی اگر نسبت به منِ مسئول سوء ظنی پیدا شد و شما می دانید من صداقت دارم، باید از من دفاع کنید. دفاع من از شما و شما از من، شائبه ی ناخالصی کمتری دارد تا این که من به عنوان مسئول از خودم دفاع کنم. صداقت امام و رهبر را ما باید توضیح بدهیم و نه خود آن ها، چون هم با تواضع سازگاری ندارد و حمل بر خودستایی می شود و هم باورپذیری آن کمتر و دیرتر است.

قرآن می گوید: «لا تَلْمِزُوا أنْفُسَکُم»7. خداوند وقتی می خواهد بگوید از دیگری عیب نگیرید، می گوید از خودتان عیب نگیرید؛ شما را به عنوان هویت جمعی خطاب می کند. یعنی ما یک هویت جمعی مؤمنانه داریم. اگر نسبت به رهبر ما سوء ظنی پیدا شود، ما باید به میدان بیاییم. البته رهبر هم باید بازیرکی صداقت خود را نشان دهد، اما اگر صراحتاً چیزی بگوید، شاید اثر عکس بگذارد. مؤمن برادر و یاور دیگر مؤمنان است؛ عیب های آن ها را می پوشاند و از آن ها دفاع می کند. برای همین گفته اند صداقت و دوستی، خود را در غیاب دیگران نشان می دهد. آیا در غیاب دوست مؤمن خود که در معرض تهمت قرار گرفته، از او دفاع می کنیم؟

پس متهم شدن انسان های خوب که در تاریخ بارها اتفاق افتاده، مشکلات دیگری را به دنبال خود می آورد. بدعمل کردن های ما زمینه ی اتهام به انسان های خوب را فراهم می کند. گاهی ما با یک گفتار و رفتار نادرست، به ارزش ها ظلم می کنیم. باید مواظب باشیم که در هر لباسی و هر نقشی که هستیم، آبروی هویت جمعی خود را نبریم.

امیرالمؤمنین علیه السّلام می گویند: «وقتی در میدان جنگ دیدی رفیق تو ضعیف تر است، به شکرانه ی نعمت شجاعت، به کمک او برو.» اگر پرچم به زمین بیفتد، همه ضرر می کنیم و باید عقب نشینی کنیم. در عقب نشینی هم تلفات زیادی هست و هم اگر دشمن روحیه بگیرد، همه را تار و مار می کند. وقتی می بینیم که پرچمدار ما را با تیر می زنند، نباید بایستیم و نگاه کنیم!

پی نوشت ها:

(1) سوره ی بقره، آیه ی 120

(2) سوره ی مائده، آیه ی 8

(3) سوره ی أعراف، آیه ی 201

(4) سوره ی قیامت، آیه ی 14

(5) غررالحکم

(6) بحارالأنوار 75/90 (با مختصر تفاوت)

(7) سوره ی حجرات، بخشی از آیه ی 11