مرتضی فیروزآبادی – رهبر انقلاب اسلامی در دیدار امسال با اساتید دانشگاهها ضمن ذكر این نكته كه یك حركت رو به رشد و پیشرفت علمی در كشور از دوازده سال پیش شروع شده است، بر تداوم و تقویت این حركت در دوره‌ی جدید سیاسی كشور تأكید كردند.
حركت علمی و فناوری كشور، علاوه بر ارزش ذاتی، از باب تأثیر آن بر اقتصاد نیز یكی از اولویتهای مهم كشور است. امروزه محصولات دانشبنیان از ارزش بالای اقتصادی برخوردار است. نقش فناوری در رشد اقتصادی دنیا از ۵۵ درصد در سال ۱۹۸۰ به ۸۵ درصد در سال ۲۰۲۰ خواهد رسید و ۲۰ درصد از این نقش را فناوری‌‌های برتر و شركتهای دانشبنیان بازی خواهد كرد. حتی پیش‌‌بینی میشود این مقدار در سال ۲۰۳۰ به ۷۸ درصد افزایش یابد. علاوه بر این، صادرات محصولات دارای فناوری بالا در جهان طی سالهای گذشته به طور مستمر ۱۰ درصد رشد داشته و افزایش این مقدار نیز قابل پیش‌‌بینی است.
بنابراین فناوری رابطهی مستقیمی با اقتصاد خواهد داشت و از این حیث نیز برای كشور مهم خواهد بود. شناختن گام‌های طی‌‌شده در سالهای گذشته و به‌‌ویژه نقش رهبری و هدایت‌گری ایشان در این زمینه، كمك‌كننده‌‌ی تداوم حركت علمی كشور خواهد بود. ما در این یادداشت به این مهم پرداخته‌‌ایم.
۱. طرح گفتمان جنبش نرمافزاری
كلید آغاز حركت علمی كشور را می‌توان سخنرانی رهبر انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۹ در دانشگاه امیركبیر و طرح مسألهی جنبش نرمافزاری دانست. ایشان در آن دیدار برای نخستین بار مسألهی مطالبه‌‌ی جنبش نرمافزاری از دانشگاهیان و نیز مؤلفه‌های كلیدی آن را برشمردند. از نظر ایشان، دانشگاه باید بتواند جنبش نرمافزاری همه‌جانبه و عميقی را شكل دهد تا كسانى كه اهل كار و تلاش هستند، با پيشنهادها و با قالب‌ها و نوآوری‌های علمىِ خودى بتوانند بناى حقيقى يك جامعه‌‌ی آباد و عادلانه‌‌ی مبتنى بر تفكرات و ارزش‌های اسلامى را بالا ببرند.كه در آن برای اولین بار بحث «جنبش نرمافزاری» از سوی ایشان مطرح شد.
ایشان در تداوم حفظ و تقویت این گفتمان در سال ۱۳۸۱ ضمن پاسخ به نامه‌‌ی فضلای حوزه‌‌ی علمیه‌ی قم، اداشدن سهم آزادی، اخلاق و منطق در كنار یكدیگر را لازمه‌‌ی آغاز روند خلاقیت علمی و تفكر بالنده‌‌ی دینی و كلید جنبش نرمافزاری تولید علم دینی و علمی در كشور دانستند و ایجاد كرسی‌های نظریه‌پردازی را به عنوان پیشنهادی تكمیلی در گفتمان جنبش نرمافزاری مطالبه نمودند.
در گام بعدی و در سال ۸۲، با توجه به نقش مهم دستگاههای اجرایی كشور، رهبر انقلاب بر مسألهی گنجاندن تولید علم در سازوكارها و برنامه‌‌ها و جدی‌‌شدن این موضوع در همهی عرصه‌های انسانی و طبیعی و همچنین اتصال علم و صنعت تأكید كردند. در همین سال و در دیدار دانشجویان، ایشان زنده‌‌بودن تولید علم و جنبش نرمافزاری در دانشگاهها را خوب توصیف كردند و نهادینه‌‌شدن فرهنگ تولید علم، جنبش نرمافزاری و خط‌‌شكنی در جبهه‌‌ی علم‌‌آفرینی در دانشگاهها را یك ضرورت دانستند. به نظر ایشان: اگر فرهنگ دانشگاه چنین شود، موجی از انسان‌های مجاهد و خسته‌‌نشو این حركت را آغاز و ادامه خواهند داد و دیگر دربارهی به نتیجه رسیدن آن نگرانی جدی وجود نخواهد داشت.
حلقه‌‌ی دیگر مطالبات رهبری ذیل جنبش نرمافزاری، شكستن مرزهای دانش و توجه به فناوری است. ایشان در سال ۸۳ و در دیدار جوانان استان همدان، شكستن مرزهای دانش و عبور از آن را انتظار خود از جوانان مطرح كردند و بر هدایت تلاش‌های علمی به سمت فناوری تأكید فرمودند.
۲. مرجعیت علمی
مرجعیت علمی مهم‌ترین هدفی است كه رهبر انقلاب برای پیشرفت علمی كشور و شكل‌گیری جنبش نرمافزاری تعیین كردهاند. یكی از زمینه‌های تحقق مرجعیت علمی در نظر ایشان، استعداد بالای ملت ایران و دیگری اعتمادبه‌نفس ملی است كه به بركت انقلاب اسلامی در این كشور ایجاد شده است.۱
از اقدامات مهم و تعیین‌‌كننده‌‌ی رهبر انقلاب در راستای مرجعیت علمی، پیشنهاد تأسیس یك مركز ISI اسلامی است.۲ ایشان پیشرفته‌‌بودن ایران اسلامی را پشتوانه‌‌ی این اقدام و هدف از آن را ایجاد یك مركز معتبر و متعلق به جهان اسلام دانستند و آن را نافی تعامل با ISI نمی‌‌دانند.
همچنین در ترسیم مختصات شكل‌گیری مرجعیت علمی، ایشان دو محور را ذكر كردهاند؛ اول این‌كه ایرانیان در صدر نام‌آوران عرصهی فناوری و علم در دنیا باشند.۳ دیگر این‌كه اگر كسی خواست به آخرین دستاوردهای علمی دست پیدا كند، ناچار به یادگیری زبان فارسی باشد.۴ در اندیشهی رهبر انقلاب اسلامی شناختن ظرفیت بالای كشور، همت و تلاش بالا و گم‌‌نكردن راه از اصلی‌ترین عوامل تحقق مرجعیت علمی است.۵ ایشان اثر مهم مرجعیت علمی را احساس افتخار و عزت در بین مسلمانان و شكل‌گیری نمادی از كارآمدی اسلام بیان كردهاند.۶
رهبر انقلاب همچنین در دیدار با دانشجویان و اساتید دانشگاه علم و صنعت در سال ۱۳۸۷ تحقق مرجعیت علمی را یكی از اهداف نقشهی جامع علمی كشور دانستند و آن را در افق چهل یا پنجاه‌‌ساله دست‌یافتنی عنوان كردند.
۳. نقشهی جامع علمی
نقشهی جامع علمی را می‌توان اصلی‌ترین حلقه‌‌ی هدایت‌ها و نهادسازی‌های رهبری در شكل‌دهی جنبش نرمافزاری و تحقق مرجعیت علمی برشمرد. رهبر انقلاب اسلامی اولین بار در جمع رؤسای دانشگاهها در سال ۱۳۸۵ ضرورت تدوین نقشهی جامع علمی را تبیین نمودند. ایشان هدف از تدوین نقشهی جامع علمی كشور را تعریف دقیق گام‌های لازم برای رسیدن به چشم‌انداز بیست‌ساله تعریف كردند. از نظر ایشان نقشهی جامع باید گام‌های لازم برای تحقق چشم‌انداز را معلوم و طبق راهبردهاى عملياتى و برنامه‌ریزی‌های زمان‌دار و منظم، مثل يك پازل، به‌‌تدریج پُر و كامل كند.
در نظر ایشان تعیین اولویتهای علمی و فناوری كشور یك انتظار عمده از نقشهی جامع علمی است تا پیشرفت علمی كشور شكلی كاریكاتوری پیدا نكند و اجزای آن به شكل متناسب با یكدیگر رشد كند.۷ از دیگر مأموریت‌های نقشهی جامع علمی كشور كه مورد تأكید رهبری است، توجه و برنامهریزی برای كاربردی كردن علوم و توجه به زنجیرهی علم تا بازار است. ایشان تأكید می‌كنند كه ما باید علممان را به ثروت ملی تبدیل كنیم و در این راستا زنجیرهی علم تا فناوری را تكمیل و یك خط تولید واقعی ایجاد نماییم تا علم از همهی جهات به اهدافش برسد.۸ همچنین تعیین تعداد دانشجویان، جایگاه علوم، جنسیت دانشجویان و نحوه‌‌ی تناسب با مناطق كشور، از دیگر انتظاراتی است كه رهبر انقلاب از نقشهی جامع علمی كشور مطرح نموده‌اند.
تأكید دیگر رهبر انقلاب اسلامی دربارهی نقشهی جامع علمی، اجرایی‌‌سازی آن به روش درست و برنامه‌ریزی‌‌شده است. ایشان ايجاد نظام مهندسى نقشه، تبديل آن به صدها پروژه‌ى علمى و سپردن اين پروژه‌ها به پيمانكاران امين، ايجاد شبكه‌ى نظارت بر اين پيشرفت علمى، حسن اجرا، و درگيركردن استادان، دانشجویان و محققان را گام‌های بعدی نقشه برشمردند.۹ از نظر ایشان، نقشه باید به گونه‌‌ای برنامهریزی شود كه همهی اقشار علمی كشور و از جمله تك‌تك دانشجویان و مراكز علمی و اساتید بتوانند نقش خود را در اجرای آن پیدا كنند. ایشان در این دیدار، تحقق مرجعیت علمی را هدف نهایی این تلاش‌ها می‌دانند.
یكی دیگر از نقاط عطف در نقشهی جامع علمی، تشویق و تقدیر رهبری از مشاركت جوانان در تصمیم‌‌سازی كلان و به‌‌ویژه در نقشهی جامع علمی كشور است. در سال ۱۳۸۹ ایشان در واكنش به تلاش جوانان برای تهیهی نقشهی جامع علمی متفاوت، اصل این حركت را نشانه‌‌ی خودباوری نسل جوان مؤمن و از سرمایههای مهم كشور دانستند.
رهبر انقلاب در تكمیل تعریف نقشهی جامع و انتظارات از آن، تكمیل نظام ملی نوآوری را ذكر كردند.۱۰ همچنین ایشان تكمیل و اجرایی‌‌سازی نقشهی جامع علمی را به عنوان یكی از سیاست‌های كلی كشور در برنامه‌‌ی پنج‌ساله‌‌ی پنجم مورد تأكید قرار دادند.
۴. اقتصاد دانشبنیان، تجاریسازی و رابطهی صنعت و دانشگاه
هم‌تراز با اهمیت علم و فناوری در اندیشهی رهبر انقلاب اسلامی، تولید دانشبنیان هم در سالهای اخیر توسط ایشان به یك گفتمان مهم و كلیدی تبدیل شده است.
در سال ۱۳۸۷ و در دیدار با نخبگان، ایشان یكی از افق‌‌های اقتصاد دانشبنیان را قطع وابستگی به نفت خواندند و در این باره فرمودند: «آن روزى كه ما بتوانيم درآمد كشور را از راه دانشمان به دست بياوريم و درِ چاه‌هاى نفت را پلمب كنيم، آن روز براى ما روز خوبى است.»۱۱
در همین راستا و در سال ۱۳۸۹ ایشان در دیدار با كارگران، رمز سربلندی كشور در عرصهی مادی را دو عنصر علم و تولید برشمردند و بر اهمیت تولید دانشبنیان تأكید و علم را به عنوان پایه‌‌ی تولید و پیشرفت مادی مطرح كردند. در اندیشهی ایشان، اقتصاد متكی به دانش هم به شكوفایی اقتصاد كشور منتهی خواهد شد، هم به كشور قدرت اقتصادی خواهد داد و هم قدرت فرهنگی و سیاسی، چرا كه در اثر اداره‌‌ی كشور از طریق اقتصاد متكی به دانش و همچنین خدمت‌‌رسانی به دیگر ملل، ملت ایران احساس هویت و شخصیت خواهد كرد.۱۲ ایشان با ذكر دو نمونه‌ی موفق انرژی هسته‌ای و پژوهشكده‌‌ی رویان، اهتمام به تربیت نیرو در صنایع دانشبنیان را یك پایه‌‌ی مهم ذكر كردهاند.۱۳ تشكیل شركتهای علمی و فناوری در كشور و حمایت از آن‌ها، تأكید دیگر ایشان برای رشد صنایع دانشبنیان در كشور بوده است.۱۴ ایشان مكرراً صنایع دانشبنیان را یكی از مؤثرترین مؤلفه‌ها و بهترین مظاهر اقتصاد مقاومتی برشمرده‌‌اند.۱۵
در ذیل این مفهوم، رابطهی صنعت و دانشگاه مسألهی دیگری است كه در ده سال گذشته مكرراً رهبری پیگیری كردهاند. ایشان در سال ۱۳۸۰ و در دیدار با اعضای هیأت دولت بر اتصال صنعت با دانشگاه تأكید كردند و تحقق این امر را موجب رشد صنعت از یك‌‌سو و شدت‌‌یافتن جریان علمی كشور از سوی دیگر دانستند. در سال ۸۱ و در دیدار با اساتید، ایشان بر برقرار این ارتباط به صورت سازمانی و با سازوكار مشخص تأكید كردند. همچنین ایشان در این دیدار، مسألهی كشور را فراتر از ارتباط صنعت با دانشگاه دانسته و ارتباط دستگاههای اداری و دولتی با دانشگاهها را نیز ضروری دانستند. در دیدار سال ۱۳۸۳ اعضای هیأت دولت نیز ایشان استمرار حركت‌های انجام‌شده در زمینهی ارتباط صنعت با دانشگاه خواستار شدند و این موضوع را جزء اولویتهای كشور دانستند. ایشان همچنین لازمه‌‌ی عقب‌‌نماندن صنعت از رقابت جهانی را پیشرفت علمی و نوآوری دانستند كه زمینهی آن در دانشگاهها فراهم است.۱۶ لذا در این نگرش، رابطهی صنعت و دانشگاه به توانمندی رقابت صنعت كشور در بازار نیز كمك خواهد كرد.
اهمیت مسألهی ارتباط صنعت و دانشگاه در اندیشهی ایشان تا آن‌جا است كه این موضوع را به عنوان یكی از سیاست‌های كلی برنامه‌‌ی پنجم توسعه ابلاغ كردهاند.۱۷ ایشان همچنین در بیاناتشان علم و در ذیل آن، رابطهی صنعت و دانشگاه را یكی از پایه‌های اصلی امنیت ملی كشور ذكر كردهاند.۱۸
توجه به مسألهی تجاریسازی و تكمیل زنجیرهی ایده تا بازار، از دیگر مواردی بوده كه رهبر انقلاب اسلامی در سالهای اخیر مطرح و به جزئی از گفتمان علم و فناوری تبدیل شده است. ایشان در سال ۱۳۸۹ و در دیدار با نخبگان جوان، مسألهی شكل‌گیری چرخه‌‌ی كامل علمی در كشور را یك نیاز مهم دانستند و با مهم خواندن مسألهی تجاریسازی و تولید ثروت از علم، توجه به این مهم از ابتدای تعریف پروژه‌های علمی را خواستار شدند. همچنین ایشان افق تأمین ۲۰ درصد از درآمد كشور از صنایع دانشبنیان را به عنوان یك هدف مطرح ساختند. پس از آن، ایشان در دیدار نوروزی سال ۹۰ در حرم مطهر رضوی، مجدداً این موضوع را مهم و جزئی از همت مضاعف و كار مضاعف برای تكمیل زنجیرهی علم تا بازار خواندند.
۵. تشكیل معاونت علمی و فناوری
همان طور كه ذكر شد، علاوه بر اهمیت رابطهی صنعت و دانشگاه، ایشان همواره بر شكل‌گیری سازمانی و با سازوكار این مهم تأكید داشته‌اند.۱۹ از این رو طرح ایده و حمایت از تشكیل معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری را می‌توان اصلی‌ترین اقدام رهبری در این زمینه برشمرد. ایشان این مطلب را در سال ۱۳۸۰ در دیدار با هیأت دولت طرح و از دولت وقت خواستند در كنارهای كارهای معمول وزارتخانه‌ها، به منظور سامان‌دادن ارتباط صنعت با دانشگاه مجموعه‌ای در ذیل ریاست‌جمهوری تشكیل دهند.۲۰ این نهاد در انتهای سال ۱۳۸۵ با نام معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تشكیل شد. ایشان در سال بعد و در دیدار دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد، این معاونت را از بركات دولت خواندند و تشكیل آن را مبارك دانستند و بر قابلیت انجام كارهای اساسی این نهاد در كشور تأكید نمودند.۲۱ در همین سال، ایشان موضوع حمایت از سرمایه‌گذاری و مشاركت در تجاریسازی ایده‌ها را در سیاست‌های كلی اشتغال كشور ابلاغ كردند.۲۲
علاوه بر این، ایشان در دیدار اخیر با هیأت دولت یازدهم، ضمن تأكید بر ضرورت تداوم حركت پُرشتاب علمی، به نقش ویژه‌ی وزارتخانه‌های صنعتی در توسعه‌ی فناوری اشاره و تكمیل زنجیرهی علم و فناوری و همچنین حمایت از شركتهای دانشبنیان را دو اولویت اصلی مسائل علمی كشور ذكر كردند.
۶. توجه به نخبگان و تشكیل بنیاد ملی نخبگان
توجه به شناسایی، پرورش و استفاده‌ی بهینه از نخبگان و استعدادهای برتر، مسألهی دیگری است كه در شكل‌گیری و تقویت جریان علمی كشور در دهه‌ی گذشته از سوی رهبر انقلاب اسلامی هدایت و رهبری شده است. در این بخش، رهبری اصل توجه به این قشر مهم را مد نظر قرار داده و در ده سال گذشته به طور مستمر و سالانه دیدارهای مجزایی با استعدادهای برتر جوان داشته‌اند. ایشان خود دربارهی این دیدارها فرموده‌اند كه دیداری از این قبیل كه با جوان‌های بااستعداد و پُرشور دارم، برای من یك روز عید محسوب میشود. علت هم این است كه آینده‌ی كشور ما و هر كشوری به جوانان آن بستگی دارد.۲۳
در اندیشهی رهبری، نخبگان سرمایههای معنوی كشور هستند و از این حیث فی‌نفسه دارای ارزش هستند.۲۴ علاوه بر این، نخبگان یك جامعه مدیریت تحول در جامعه را بر عهده دارند و بار مهمی از پیشرفت علمی كشور بر دوش این قشر است.۲۵ در نظر ایشان، این موضوع زمانی از اهمیت دوچندان برخوردار میشود كه كشور ایران از حیث استعداد از سطح متوسط دنیا بالاتر است.۲۶
علاوه بر این، ایشان در سالهای ابتدایی آغاز رشد علمی كشور بر تشكیل بنیاد ملی نخبگان به منظور رسیدگی به مسائل این قشر تأكید داشتند. این مطلب در دیدار ایشان با نخبگان در سال ۱۳۸۳ مطرح و ایشان نگاه كلی به نخبه‌پروری در جامعه، شناسایی استعدادها، پرورش آن‌ها، هدایت آن‌ها به سمت فعالیت‌های لازم و مناسب، توجه به نخبگان، رسیدگی به مشكلاتشان و نگاه به پیشنهاد‌های این قشر را از جمله مهم‌ترین وظایف این بنیاد مطرح می‌كنند.
از دیگر اقدامات كلیدی رهبری در موضوع نخبگان، اهتمام به تدوین سند ملی نخبگان و تهیهی نقشهی راه كشور در این زمینه است. ایشان فقدان این سند را علت وجود مشكلات دانستند و كاركرد مهم آن را درست دنبال شدن مسیر نخبه‌پروری از شناسایی استعداد، پرورش آن و نهایتاً ثمردهی نخبه برشمردند.۲۷ همچنین در سال بعد، ایشان ضمن ابراز خرسندی از كیفیت سند تدوین‌شده، بر تصویب سریع و همكاری و هم‌افزایی همهی دستگاه‌ها در اجرای آن تأكید فرمودند. ایشان در این دیدار نیز اجرای صحیح سند ملی نخبگان را برطرف‌كننده‌ی سئوالات و ابهامات در این زمینه برشمردند.۲۸
علاوه بر این، رهبر معظم انقلاب به منظور استفاده‌ی بهینه از نخبگان، پیشنهاد تشكیل پژوهشگاه‌های دانشگاهی را مطرح كردند كه در آن با قرارگرفتن امكانات كافی در اختیار نخبگان، به سمت علاقه‌ی جدی آنان كه همان پژوهش است، هدایت شوند. به نظر ایشان اصلی‌ترین عاملی كه نخبه را راضی و قانع خواهد كرد، قرارگرفتن فرصت كار و پژوهش در اختیار او است.
پی‌نوشت‌ها:
۱. بیانات در دیدار با نخبگان استان كرمان، ۸۴/۲/۱۴
۲. بیانات در دیدار جمعی از رؤسای دانشگاهها، ۸۳/۱۰/۱۷
۳. همان
۴. ۸۴/۲/۱۴، ۸۶/۶/۱۲، ۸۵/۸/۱۸
۵. بیانات در دیدار با دانشگاهیان سمنان، ۸۵/۸/۱۸
۶. بیانات در دیدار با كارآفرینان، ۸۹/۶/۱۶
۷. بیانات در دیدار نخبگان جوان، ۸۶/۶/۱۲
۸. همان
۹. دیدار اساتید و دانشجویان در دانشگاه علم و صنعت، ۸۷/۹/۲۴
۱۰. بیانات در دیدار اساتید دانشگاهها، ۹۱/۵/۲۲
۱۱. دیدار نخبگان دانشگاهی، ۸۷/۶/۵
۱۲. بيانات در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شركتهای دانشبنیان، ۹۱/۵/۸
۱۳. بيانات در ديدار جمعی از كارآفرينان سراسر كشور، ۸۹/۶/۱۶
۱۴. بيانات در ديدار نخبگان جوان، ۸۹/۷/۱۴
۱۵. بيانات در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شركتهای دانشبنیان، ۹۱/۵/۸
۱۶. بيانات در ديدار جمعى از نخبگان و برگزیدگان علمى، ۹۰/۷/۱۳
۱۷. ابلاغ سیاست‌های كلی برنامه پنجم توسعه توسط رهبر معظم انقلاب، ۸۷/۱۰/۲۱
۱۸. بیانات در دیدار دانشجویان و نخبگان علمی، ۸۸/۶/۴
۱۹. بيانات در ديدار جمعی از اساتید دانشگاهها، ۸۱/۸/۲۲
۲۰. ۸۰/۶/۵، ۸۵/۶/۶
۲۱. بیانات در ديدار اساتید دانشگاه‌هاى استان خراسان در دانشگاه فردوسى،۸۶/۲/۲۵
۲۲. ابلاغ سیاست‌های كلی اشتغال، ۹۰/۴/۲۸
۲۳. بيانات در ديدار جمعی از مخترعان جوان،۸۴/۱/۳۰
۲۴. بيانات در ديدار جمعی از نخبگان استان كرمان، ۸۴/۲/۱۴
۲۵. بيانات در ديدار دانشگاهیان سمنان، ۸۵/۸/۱۸
۲۶. ۷۸/۷/۱۹، ۸۴/۷/۲۱، ۸۶/۶/۱۲، ۸۷/۶/۵، ۸۷/۹/۲۴
۲۷. بيانات در ديدار جمعى از نخبگان و برگزیدگان علمى، ۹۰/۷/۱۳
۲۸. بیانات در دیدار شركت‌كنندگان در ششمین همایش ملی نخبگان جوان، ۹۱/۷/۱۲
Sorry. No data so far.