عامل توسعه نامتوازن پتروشیمی ایران

در هفته‌های اخیر پس از صحبت معاون مدیر عامل شرکت ملی پتروشیمی مبنی بر لزوم حفظ مزیت رقابتی پتروشیمی‌های گازی موج اظهارنظرهای مختلف پیرامون تعیین قیمن خوراک پتروشیمی‌های گازی از سوی مسئولین و کارشناسان بیان شده است.

در این میان انتشار مصوبه تیر ماه 91 ستاد تدابیر ویژه اقتصادی مبنی بر افزایش قیمت خوراک پتروشیمی‌های گازی و عدم اجرای این مصوبه از سوی وزارت نفت و شرکت ملی گاز سبب پیچیده‌تر شدن این موضوع شد. شبکه تحلیل‌گران تکنولوژی ایران با تکیه بر قریب به 10سال فعالیت در حوزه سیاست‌های انرژی و صنعت پتروشیمی کشور، در این یادداشت ضمن بررسی اجمالی صنعت پتروشیمی کشور به آسیب‌شناسی این صنعت و ارائه راهکار مطلوب برای تعیین قیمت خوراک پتروشیمی‌های گازی می‌پردازد.

صنعت پتروشیمی زیر ذره بین

صنایع پتروشیمی را می‌توان به سه بخش صنایع بالادستی، میانی و نهایی طبقه‌بندی کرد. در صنعت پتروشیمی پیوستگی در تولید وجود داشته و محصول یک بخش به عنوان ماده اولیه بخش دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

میزان متوسط سرمایه‌گذاری ثابت و اشتغال برای هر یک از بخش‌های بالادستی، میانی و پایین‌دستی به ازای تبدیل یک میلیون تن محصول در جدول زیر نشان داده شده است.

جدول 1-وضعیت اشتغال و سرمایه گذاری پتروشیمی در جهان

همان طور که مشخص است صنایع بالادستی با مسائلی مانند سرمایه گذاری بالا و اشتغال‌زایی پایین و بازگشت سرمایه 15 الی 20 درصد مواجه هستند.

این درحالی است که صنایع پایین‌دستی به لحاظ اندازه بسیار کوچک‌تر، حجم سرمایه‌گذاری مورد نیاز به ازای هر واحد آن‌ها کمتر، اشتغال‌زایی بیشتر و نرخ بازگشت سرمایه دو برابر صنایع بالادستی دارند. میزان اشتغال‌زایی صنایع میانی نسبت به بالادستی بیشتر است. اما برای ایجاد هر شغل در همان حدود نیازمند سرمایه گذاری است.

توسعه کاریکاتوری صنعت پتروشیمی کشور

در نمودار زیر طرح‌های توسعه پتروشیمی که در سال‌های اخیر تصویب شده‌اند؛ نشان داده شده است.

نمودار 1- ظرفیت مجتمع‌های تولیدی و طرح‌های مصوب شرکت ملی پتروشیمی(بر حسب تن)

نمودار طرح‌های مصوب پتروشیمی

همانطور که مشاهده می‌شود، غالب طرح‌های مصوب مربوط به اوره، آمونیاک و متانول است که جزء محصولات بالادستی طبقه بندی می‌شوند و دارای کمترین ارزش افزوده در بین محصولات پتروشیمی می‌باشند. این در حالی است که تنها برای تعداد معدودی از محصولات با ارزش افزوده بالا مثل پروپیلن، پلی پروپیلن و اتیلن گلایکل، طرحی پیش بینی شده است.

خام فروشی محصولات پتروشیمی

بررسی روند صادرات فرآورده‌های نفتی همانطور که در نمودار زیر نمایش داده شده است به خوبی نشان می‌دهد که بیش از 65 درصد محصولات پتروشیمی کشور به صورت خام صادر می‌شود؛ لذا وضعیت کنونی پتروشیمی‌های داخلی و طرح‌های توسعه‌ای پتروشیمی نشان دهنده آن است که صنعت پتروشیمی ایران در جهان به عنوان فروشنده مواد خام شناخته می‌شود.

نمودار 3- سهم محصولات واحد های پتروشیمی در صادرات کشور

سهم محصولات واحدهای پتروشیمی در صادرات

این در حالیست که کشورهای پیشرفته در حوزه صنایع پتروشیمی مانند سنگاپور، چین، هنگ‌کنگ و آلمان محصولات ما را به عنوان خوراک پتروشیمی‌های خود استفاده کرده و محصول نهایی را با ارزشی تقریباً 3 برابر به کشور ما صادر می‌کنند. جدول زیر به وضوح این مطلب را نشان می‌دهد.

جدول 3-میانگین ارزشی کالاهای پتروشیمی

چرا کشور ما به سمت خام فروشی در پتروشیمی رفته است؟

سود کلان پتروشیمی‌های گازی عامل توسعه نامطلوب صنعت پتروشیمی

بررسی اطلاعات مالی مجتمع‌های پتروشیمی به خوبی نمایانگر سود نا متعارف این واحدهاست . بعنوان نمونه اطلاعات مالی یکی از واحدهای تولید متانول در جدول زیر نشان داده شده است.

جدول 4-اطلاعات مالی یکی از پتروشیمی‌های گازی

همان گونه که مشاهده می‌شود، سود خالص شرکت در یک دوره یک ساله 1000 میلیارد تومان می-باشد. این رقم بیش از 4 برابر سرمایه گذاری اولیه می‌باشد و نشان دهنده حاشیه سود سالیانه 63 درصد است، این میزان، دو برابر سودی است که نصیب پتروشیمی‌های مشابه در کشور عربستان می‌شود .

سود نامتعارف به وجود آمده، حاصل تخفیف در قیمت خوراک گازی است که در اختیار این پتروشیمی‌ها قرار می‌گیرد. با یک محاسبه ساده می‌توان فهمید که ارزش متانول تولیدی این واحد، از ارزش گاز تحویلی به این مجموعه کمتر است. در صورتی که خوراک تحویلی به این پتروشیمی‌ به کشور ترکیه صادر شود، این قابلیت وجود دارد که از درآمد حاصل از آن علاوه بر پوشش هزینه های داخلی شرکت، سود سهام‌داران را نیز پرداخت کرده و 150 میلیارد تومان نیز به حساب خزانه دولت واریز کنیم. در واقع این واحد پتروشیمی‌ و واحدهای مشابه در حال حاضر طلا را به مس تبدیل می‌کنند.

این وضعیت سبب شده تا بخش خصوصی تمایلی به حضور در بخش‌های دیگر این صنعت مانند پتروشیمی‌های خوراک مایع و حتی پتروشیمی الفینی نداشته باشد. هم اکنون بیش از 500 هزار تن ظرفیت نصب شده پلی‌پروپیلن به دلیل عدم تحویل خوراک پروپیلن که محصول پتروشیمی بالادستی الفینی می‌باشد، به حالت بلا استفاده در آمده است.

سر پیچی پتروشیمی‌ها از اجرای مصوبه ستاد تدابیر ویژه اقتصادی

ستاد تدابیر ویژه اقتصادی دولت در تیر ماه سال 91 با تشخیص این موضوع، اقدام به اصلاح قیمت خوراک گاز پتروشیمی‌ها نمود. بر اساس دستور این ستاد، باید قیمت خوراک پتروشیمی‌ها از 70 تومان به ازای هر متر مکعب به 325 تومان افزایش یابد و قیمت گازی که این پتروشیمی‌ها به عنوان سوخت مصرف می‌کنند در همان قیمت 70 تومان حفظ شود.

در عین لازم‌الاجرا بودن مصوبات ستاد تدابیر ویژه اقتصادی این مصوبه تا کنون عملیاتی نشده است. موضوع زمانی جالب می‌شود که بدانیم پتروشیمی‌های گازی تولید کننده اوره بر اساس همین مصوبه، قیمت اوره در داخل کشور را به دو برابر افزایش دادند ولی خود مصوبه را اجرا نکردند . بر این اساس و با یک محاسبه می‌توان گفت: از مهر ماه سال گذشته تا کنون عددی بالغ بر 2 میلیارد دلار (5000 میلیارد تومان) از درآمد دولت و مردم به حساب این پتروشیمی‌های گازی رفته است.

دلایل مخالفان افزایش قیمت خوراک

دلیل اصلی مخالفین افزایش قیمت خوراک پتروشیمی‌های گازی، لزوم حفظ مزیت رقابتی این صنعت در رقابت با کشورهایی مانند عربستان و قطر و دیگر کشورهای رقیب می‌باشد. در پاسخ باید گفت:

در صورتی که قیمت خوراک ثابت بماند، پتروشیمی‌های بالادستی کنونی هیچ تمایلی به توسعه زنجیره ارزش محصولات خود نخواهند داشت و در عوض تلاش خواهند کرد ظرفیت تولید محصولات بالادستی خود را افزایش و به خام فروشی خود ادامه دهند.

از سوی دیگر سرمایه‌گذاران جدید نیز به دلیل رانت ایجاد شده حاصل از قیمت ناچیز گاز به سمت توسعه و ایجاد پتروشیمی‌های جدید بالادستی پرسود (مانند متانول، اوره و امثال آن) رو آورده و عملاً کمتر توجهی به واحد های بالادستی پتروشیمی با خوراک مایع، الفینی و پایین دستی خواهند داشت و صنعت به توسعه ناهمگون خود ادامه خواهد داد.

این پتروشیمی‌ها درصورتی که به یک سود معقول و منطقی، همانند همتایان خود در کشورهای همسایه، رضایت بدهند می‌توانند همچنان در بازار رقابت با آنها باقی بمانند. در واقع در این شرایط، بستر یک رقابت سالم فراهم می‌شود و کسانی در این رقابت پیروز خواهند بود که از مزیت واقعی برخوردار باشند و نه مزیت ساختگی ناشی از یارانه دولتی.

اکثر مخالفین افزایش قیمت خوراک معتقدند قیمت خوراک می‌بایست مانند کشور های عربستان و قطر تعیین گردد. در ادامه نشان خواهیم داد که مقایسه قیمت خوراک در کشور های عربستان و قطر با وضعیت خوراک گازی کشور قیاسی مع الفارغ می‌باشد.

1- تحلیل هزینه – فایده گاز همراه نفت عربستان

گاز تحویلی پتروشیمی‌های گازی عربستان گاز همراه است در حالی که گاز پتروشیمی‌های داخلی از میادین گازی تأمین می‌شود. گاز همراه ارزشی منفی دارد به این معنا که پتروشیمی‌ها می‌بایست این گاز را ابتدا جمع آوری کرده و دولت عربستان این گاز با ارزش منفی را به قیمت 3 سنت (75 تومان) به آن‌ها می‌فروشد، در حالیکه گاز ایران ارزشی بیش از گاز همراه عربستان دارد. این کشور جایگزینی برای فروش گاز همراه نفت خود نداشته و چاره ای جز تحویل آن به پتروشیمی ندارد، در حالی که کشور توانایی استفاده از ظرفیت‌های مختلفی مانند صادرات، تزریق به چاه و امثال آن را دارد.

از سوی دیگر کشور عربستان از این نوع پتروشیمی‌ها مالیات‌های سنگین می‌گیرد، در حالی که تمامی پتروشیمی‌های گازی کشور معافیت مالیاتی دارند.

2- تحلیل هزینه – فایده گاز قطر

کشور دیگری که هدف قیاس قرار می‌گیرد قطر است، که با نگاهی به برنامه های توسعه ای صنعت گاز این کشور می‌توان به این موضوع پی برد که تاسیس واحد های تولید فرآیند GTL به عنوان محور قرار دارد. از سوی دیگر هم اکنون دولت قطر اعلام کرده است تمامی امکان سنجی‌های اقتصادی برای طرح‌های پتروشیمی می‌بایست بر مبنای قیمت خوراک گاز 15 سنت (370 تومان) انجام شود. ضمن اینکه هم اکنون پتروشیمی‌های کود شیمیایی قطر با قیمت خوراک گاز11سنت(270تومان) در حال کار هستند.

جمع بندی

هر کشوری با هدف توسعه صنعتی همه‌جانبه و پایدار، اقدام به تدوین قوانین و مقررات متناسب با مزیت‌های نسبی‌اش می‌نماید. شناخت این مزیت‌ها و استفاده بجا و درست از آن‌ها وظیفه اصلی دستگاه‌های حاکمیتی هر کشوری است. شرکت ملی پتروشیمی در کشور ما به عنوان نهادی حاکمیتی تاکنون با پایین نگاه داشتن قیمت خوراک، مزیتی مصنوعی را برای توسعه صنایع بالادستی پتروشیمی پرسود ایجاد کرده است. حال آن که این صنایع همان گونه که ذکر شد.

1- اشتغال بسیار پایین‌تر از صنایع پایین دستی خود دارند.

2- از ارزش افزوده پایینی برخوردار هستند که در مواقعی حتی ارزش افزوده منفی داشته¬اند.

3- تقریباً تمامی فناوری این صنایع وابسته به خارج می‌باشد و تنها برای یک فرآیند تا کنون بارها دانش فنی خریده شده است ولی در کشور رسوب نکرده است.

4- این صنایع اکثر محصولات خود را صادر کرده و کمکی به توسعه صنایع داخل نیز نمی‌کنند.

بنابراین لازم است تا شرکت ملی پتروشیمی به بازبینی سیاست‌های کنونی خود بپردازد و ضمن جلوگیری از رانت به برخی شرکت‌های خصوصی، سود حاصل در بین تمامی پتروشیمی‌های بالادستی، میان دستی و پایین دستی را نیز متعارف سازد.

بر این اساس و محاسبات صورت گرفته توسط کارشناسان انرژی شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران مبلغ 13سنت (325 تومان)، نرخ مناسبی برای قیمت خوراک پتروشیمی‌های گازی است. این قیمت می‌تواند سود پتروشیمی‌های گازی کنونی را تا حدی متعارف ساخته و نقطه آغازی باشد بر توسعه همگون صنعت پتروشیمی.