رابطه تحقیقات و توسعه یافتگی کشورها

یک کارشناس اقتصادی در یادداشتی به بررسی رابطه تحقیقات و توسعه یافتگی در کشورها پرداخته و گفته است، تحقیقات در کشورهای پیشرفته منجر به افزایش درآمد و توسعه یافتگی می‌شود.

علی نقی قائمی نیک کارشناس اقتصادی و دانشجوی دکترای اقتصاد بین‌الملل در یادداشتی نوشت: علت اصلی توسعه و پیشرفت کشورها، بهبود تکنولوژی است و پیشرفت و بهبود تکنولوژی مرهون تحقیقات است. ضرورت تحقیق بر هرکسی واضح و آشکار است. مسایلی مانند نیاز فطری بشر، نیاز به رشد و توسعه، نیاز به حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی، حفظ قدرت رقابت در صحنه‌های داخلی و خارجی، مبارزه با حوادث، بلایا و امراض صرفاً برخی از مواردی است که می توان برای ضرورت انجام مطالعات و تحقیقات برشمرد.

برای بررسی میزان توجه کشورها از آمارها و شاخص های مختلفی استفاده می‌شود. به طور عمده شاخص های تحقیقاتی  شامل موراد زیر است:

1) درصدی از تولید ناخالص ملی GNP که صرف تحقیقات می شود؛ این شاخص سهم تحقیقات از تولید کشور را مشخص می کند.

2) در صدی از بودجه دولت که صرف تحقیقات می شود.

3) تعداد محقق به ازای یک میلیون نفر جمعیت.

4) تعداد مقالات منتشره در نشریات علمی یا تعداد کتب کتابخانه ها و بانک های اطلاعاتی موجود

براساس شاخصهای فوق الذکر مشاهده می شود که سهم کشورهای توسعه یافته از تحقیقات بسیار بالاتر از کشورهای در حال توسعه است به گونه‌ای که هزینه تحقیقات در کشورهای توسعه یافته بیش از ده برابر کشورهای در حال توسعه است. بیش از 95 درصد از محققان دنیا نیز در کشورهای پیشرفته به سر می‌برند.

در تحقیقی که پیرامون رابطه میان درآمد سرانه با تعداد محقق و هزینه تحقیقات به ازاء هر هزار نفر جمعیت در سه کشور آمریکا، آلمان و ژاپن نشان داده شد که تحقیقات بیشتر منجر به افزایش درآمد و توسعه یافتگی بیشتر می شود. البته این تاثیر معمولا با تاخیر زمانی چهار تا شش سال دیده می شود.

براساس تحقیق دیگری که در 25 کشور انجام شد، نشان داده شد که افزایش سهم هزینه تحقیق و توسعه از  GNP، قادر است تا حدود 56 درصد از علت دستیابی به تکنولوژی را توضیح دهد.

آمار نشان می دهد، هرچه نرخ تحقیقات (کاربردی) در کشوری بیشتر باشد، شاخصهای توسعه یافتگی مانند امید به زندگی و درآمد سرانه افزایش پیدا می کند.

نظام تحقیق و توسعه در ژاپن:

ژاپن حدود 3 در صد از GNP  خود را صرف تحقیق و توسعه می کند و در رتبه دوم جهان قرار دارد. این کشور دارای 630 مرکز تحقیقاتی خصوصی، 60 دانشگاه و 42 مرکز تحقیقاتی است. سهم بخش خصوصی از تحقیقات در سال 93 حدود 72 درصد بوده و دارای رتبه دوم جهانی در این رابطه است.

سهم دولت از تحقیقات  هر روز کمتر شده و سهم بخش خصوصی بیشتر می شود. سهم دولت از 47.2 درصد در سال 1968 به 28.1 درصد در سال 85 و 18.2 درصد در سال 1997 رسید. این رقم هر روز به نفع بخش خصوصی در حال کاهش است. بیشتر این تحقیقات مربوط به تحقیقات توسعه‌ای است.

ژاپن بعد از سال 1950 با ایجاد پیوند سه جانبه بین دولت، صنعت و دانشگاه زمینه مناسبی را برای توسعه و پیشرفت اقتصادی و صنعتی فراهم آورد.

نکته جالب توجه در نظام تحقیقاتی ژاپن آن است که شرکت های خصوصی به گونه ای فزاینده به تحقیقات و توسعه اهمیت می‌دهند. شرکتی مانند تویوتا سالانه حدود 1.5 برابر هزینه های سرمایه گذاری خود صرف تحقیق و توسعه می کند. این نسبت در برخی شرکت ها به حدود 4 برابر نیز می رسد. اغلب شرکت‌های ژاپنی درصد بالایی از فروش خود را به تحقیقات اختصاص می دهند،به گونه ای که در برخی از شرکت ها بیش از ۱۰ درصد درآمد فروش محصول، صرف تحقیقات کاربردی می‌شود.

وضعیت تحقیق و توسعه در کره جنوبی:

تحقیقات در این کشور طی سال های گذشته رشد عجیبی داشته به گونه ای که  شاخص های؛ سهم تحقیقات از GNP و تعداد محقق، طی 5 سال به ترتیب 200 و 120 درصد رشد را نشان می‌دهد. سهم تحقیقات از GNP در کره جنوبی از 0.6 درصد در سال 1980 به 1.8 درصد در سال 1985 و جمعیت محقق از 500 نفر در میلیون به 1100 در میلیون نفر رسید. در سال 1993 سهم از GNP  به 2.8 درصد و تعداد  محققین به 3636 نفر در سال 1993 رسید.

به منظور گسترش تحقیقات دولت و بخش خصوصی کره بخش موسسات و مراکز عظیم آموزشی را ایجاد کردند. از آن جمله سه موسسه  و مرکز تحقیقاتی به شرح زیر تشکیل و به تحقیقات اختصاص یافت.

این کشوردر سال 1970 کره جنوبی شهر تکنولوژی « تادوک» را در دامنه کوه و جنگل در مساحت 4.2 کیلومترمربع، برای جلوگیری از دو باره کاری و هدر رفت سرمایه ایجاد کرد.

ابتدا در این شهر صرفا 4 موسسه وجود داشت، بعدها حدود 6000 محقق در 9 موسسه دولتی، 14 موسسه خصوصی و 3 موسسه آموزشی فعال شدند. سپس 88 اتاق فکر ( Think Tank) ساخته شد و وسعت آن به 29 کیلومتر مربع رسید.

موسسه عالی علوم و تکنولوژی کره جنوبی (D.A.I.S.T) مهمترین سازمان تحقیقاتی است که با هدف  اجرای پروژه های ملی و صنعتی در زمینه تحقیق وتوسعه، تربیت نیروهای متخصص در رشته های فنی و تخصصی تاسیس شد. این موسسه از سال 1967 تا 1985 حدود برای 4000 پروژه تحقیقاتی به ارزش حدود 120 میلیون دلار قرارداد منعقد کرد.

شرکت سامسونگ در سال 1987 بزرگترین مرکز پژوهشی کره را با سرمایه 177 میلیون دلار در یک دوره 16 ماهه با 46000 متر مربع و 1000 پرسنل در شش بخش تاسیس کرد که تمام این مراکز توسط شبکه کامپیوتری به یکدیگر متصل‌اند. این مرکز در سال 1990 به 33000 متر مربع و 2100پرسنل گسترش یافت.

وضعیت تحقیقات در ایران:

اولین موسسه تحقیقاتی ایران مؤسسه پاستور بود که در سال 1299 در زمینه تحقیقات پزشکی ایجاد شد. بعدها از سال 1348 به بعد مؤسسات دیگری ایجاد شد. دردهه 80 حدود 88 مؤسسه تحقیقاتی وجود داشت. بعد از انقلاب اسلامی حدود 100 مؤسسه تحقیقاتی مجوز انتشار گرفتند که بیش از سی مؤسسه پروانه فعالیت گرفتند.

در سال 66  تعداد 4120 نفر محقق در کشور وجود داشت که به  ازای هر یک میلیون نفر معادل 82 نفر بوده در حالی که در ژاپن این رقم معادل 5000 نفر و در کره جنوبی معادل 1100 نفر بود. بعدها این رقم به حدود 15000 نفر یا 250 نفر به ازای هر یک میلیون نفر رسید.

هزینه تحقیقات در سال 1347 حدود  803 میلیون ریال و 0.14 درصد GNP  بود. در سال 60 به حدود 0.1 کاهش یافت و در سال های بعد یعنی سال های 79 و 80 به حدود 0.4 درصد GNP رسید.

بررسی آمارها نشان می‌دهد، در حالی که در کشورهای پیشرفته سهم هزینه ههای توسعه ای حدود 3.5 درصد از تولید ملی است، در بهترین حالت در ایران حدود یک دهم آن مقدار یعنی چهاردهم درصد تولید ملی را در بر می گیرد.

نکته جالب این است که قسمت عمده این هزینه‌ها نیز دولتی است، سهم تحقیقات از بودجه دولت حدود 1.5 درصد است.

این امر نشان می دهد بخش خصوصی رغبت چندانی به تحقیق ندارد. به لحاظ تعداد محقق و نیز مقالات علمی پژوهشی هر چند طی چند سال گذشته رشد قابل توجهی دیده می‌شود، اما بسیار کمتر از حد استاندارد آن است.

مشکلات تحقیقات در ایران:

فقدان نظام تحقیقاتی، محبوس ماندن تحقیقات در بخش دولتی و متکی به اعتبارات دولتی، فقدان یک برنامه مدون برای استفاده از نتایج و زایش‌های تحقیقات، بروکراسی پیچیده حاکم بر بخش  تحقیقات، عدم وجود یک بانک اطلاعاتی از محققان کشور و رتبه بندی آنها، عدم انجام حمایت های مناسب مادی و معنوی از محققان کشور از مواردی است که به نظر می‌رسد، فرایند تحقیقات در ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

با توجه به آنچه بیان شد و با عنایت به تجربیات سایر کشورها به ویژه کشورهایی نظیر کره جنوبی و ژاپن به نظر می‌رسد، مهمترین راه حرکت به سمت توسعه پایدار و متکی به خود و نیل به اقتصاد مقاومتی، توجه بیشتر به تحقیقات است. بخش خصوصی نیز باید به این مهم توجه ویژه‌ای داشته باشد.