نسبت میان زیبایی و خوبی نزد حکما چیست

دانشمندان مسلمان احکامی درباره زیبایی و خوبی بیان کرده‌اند که تأمل در آن منجر به مفهوم سازی دقیق‌تری از زیبایی خواهد شد.

نسبت میان زیبایی و خوبی نزد حکما بخشی از کتاب «فارابی و فلسفه هنر دینی» اثر نادیا مفتونی است که مختصری از آن را اینجا می‌خوانیم: برخی متکلمان به عنوان تقریر محل نزاع در مسئله حسن و قبح عقلی و شرعی، معانی یا ملاک‌هایی برای حسن و قبح بیان کرده‌اند که در برخی از آن معانی، حسن با زیبایی مترادف است.

قاضی عضدالدین ایجی سه معنا برای حسن و قبح ذکر کرده است:‌ حسن به معنای کمال مانند علم و قبح به معنای نقص مثل جهل، دوم حسن به مفهوم هماهنگی با غرض و قبح به مفهوم ناسازگاری با غرض. این معنا به مصلحت و مفسده نیز تعبیر شده است و سوم حسن به معنای تعلق مدح و ثواب و قبح به معنای تعلق ذم و عقاب.

علامه حلی در سخنی شبیه به قاضی عضدالدین ایجی حسن و قبح را به سه معنا می‌داند: کمال و نقص مانند علم و جهل، ملایم و منافر طبع مثل لذت و درد و حسن به معنای کاری که مستحق مدح عاجل و ثواب آجل باشد و قبیح به معنای کاری که سزاوار ذم عاجل و عقاب آجل است.

حکمایی چون فارابی،‌ غزالی و سهروردی زیبایی را به معنای کمال دانسته‌اند و متکلمان نیز یکی از معانی خوبی را کمال گفته‌اند. با این تفاوت که متکلمان در تعریف حسن معطوف به کمالات انسانی‌اند در حالیکه حکمای یاد شده کمال همه موجودات را به نحو مطلق تعریف زیبایی اخذ کرده‌اند.

زیبایی به مفهوم تحسین عقلا هم از فارابی هم از متکلمان مذکور است البته برخی معاصران تذکر داده‌اند که حسن به معنای ستایش عقلا به همان کمال بازگشت می‌کند.

فارابی در حوزه اعمال ارادی انسان خوب و زیبا را مترادف به کار می‌برد، انسان به وسیله اراده می‌تواند به سوی خوشبختی تلاش کند یا تلاش نکند و به واسطه اراده می‌تواند فعل خیر و شر و زیبا و زشت انجام دهد یا در جای دیگر تصریح می‌کند: خیر ارادی و شر ارادی که عبارت است از زیبا و زشت فقط از انسان پدید می‌آید. همچنین جمیل بر محمود عطف شده است.

زیبایی یا خوبی ارادی همه امور ارادی انسانی اعم از افکار، علوم، اخلاق و اعمال است. کاربرد واژه جمیل به مفهوم اعمال نیکو و متعلق عقل عملی نزد دانشمندان مسلمان ادامه یافته است. ابن سینا خیر و شر را برای قوای مختلف متفاوت و خیر برای عقل راشامل حق و جمیل می‌داند.

فخررازی و خواجه نصیرالدین طوسی در شرح سخن ابن سینا حق را متعلق عقل نظری و جمیل را متعلق عقل عملی می‌دانند. خواجه نصیر درباره افعال ارادی انسان تعبیر به جمیل و قبیح کرده و در تربیت کودکان سخن از ادب نیکو و عادت جمیل به میان آورده است.