سید علی اکبر موسوی – اگرچه تا نیم قرن پیش، دروس فلسفه در حوزه‌ها به صورت مخفی و گاهی پیش از طلوع آفتاب و حتی پیش از اذان صبح برگزار می‌شد، اما با هجرت علامه‌ی طباطبائی به قم علوم عقلی بار دیگر رونق یافت. البته برای رواج این علوم علامه رنج فراوانی کشید و زجر بسیاری دید. شهریه‌ی طلابی که به درس ایشان می‌آمدند قطع شد و اعتراضات مرتجعانه مانع تعلیقه و شرح گران‌قدر ایشان بر بحار الانوار شد. احیای فلسفه در زمانی رخ داد که کوزه‌ای را که فرزند امام از آن آب نوشیده بود آب می‌کشیدند، زیرا پدرش مدرس فلسفه بود. دو کتاب بدایة الحکمة و نهایة الحکمة را علامه طباطبائی برای تدریس فلسفه در حوزه‌ها نگاشت، این دو کتاب جای‌گزین شرح منظومه‌ی ملاهادی سبزواری شد.
کتب رسمی فلسفه حوزه – به معنای مصوب که در برنامه‌ی درسی حوزه‌ها گنجانده شده است- شامل سه کتاب آشنائی با علوم اسلامی بخش فلسفه نوشته‌ی مرحوم شهید مطهری، بدایة الحکمه و نهایة الحکمه است. آشنائی با فلسفه مباحث کلی و مختصر پیرامون فلسفه و مسائل آن است و نوعی مقدمه بر فلسفه محسوب می‌شود.
بدایه و نهایه دو کتاب که مکمل هم دیگرند در حکمت متعالیه نوشته شده است و از مکتب صدرایی پیروی می‌کنند. کتاب بدایه بعد از اتمام لمعتین و در آغاز دوره‌ی سطح تدریس می‌گردد و نهایه با آغاز کفایة در پایان دوره‌ی سطح خوانده می‌شود.
علامه طباطبائی بدایه را در سال ۱۳۹۰ هجری قمری در شصت و هفت سالگی نگاشت. این کتاب چکیده حکمت متعالیه است که ملاصدرا پایه نهاد و پیروانش آن را تکمیل کردند. این کتاب به درخواست برخی اساتید حوزه تدوین شد و به عنوان اولین کتاب درسی فلسفه تدریس می‌شود. بدایة الحکمه در سال ۱۳۹۷ ق، سپس مکررا به چاپ رسیده است و به فارسی نیز ترجمه شده و توسط علی شیروانی، محمدعلی گرامی ترجمه و توسط حسین حقانی و کمال حیدری شرح داده شده است و توسط حوزه علمیه قم و جامعه مدرسین و دیگر ناشرین بارها به چاپ رسیده است. این کتاب دارای ۱۲ مرحله و ۱۱۰ فصل است. مقدمه درباره تعریف فن (فلسفه) و موضوع و هدف آن:
مرحله اول: ۱۲ فصل، در کلیات مباحث وجود.
مرحله دوم: ۱ فصل، در انقسام وجود به خارجی و ذهنی.
مرحله سوم: ۳ فصل، در انقسام وجود به «ما فی نفسیه» و «ما فی غیره».
مرحله چهارم: ۹ فصل، در موارد سه گانه.
مرحله پنجم: ۸ فصل، در ماهیت و احکام آن.
مرحله ششم: ۱۱ فصل، در مقولات دهگانه.
مرحله هفتم: ۱۱ فصل، در علت و معلول.
مرحله هشتم: ۱۰ فصل، در انقسام وجود به واحد و کثیر.
مرحله نهم: ۳ فصل، در سبق و لحوق و قدوم و حدوث.
مرحله دهم: ۱۶ فصل، در قوه و فعل.
مرحله یازدهم: ۱۲ فصل، در علم و عالم و معلوم.
مرحله دوازدهم: ۱۴ فصل، در آنچه متعلق به واجب تعالی است.
این کتاب با مباحث وجود آغاز می‌شود و با اثبات وحدت وجود و اصالت آن و تشکیکی بودن هستی راه صدرالمتألهین را می‌پیماید. و با مسائل مربوط به واجب الوجود پایان می‌یابد.
نهایه پنج سال پس از بدایه نگاشته شد و در واقع مکمل و متمم بدایه است. در آن مسائل دقیق‌تر و ژرف‌تر بررسی شده است و به اقوال بیش‌تری توجه شده است و اشکالات با نگاهی عمیق‌تر پاسخ داده شده است. از این جهت این کتاب از دشواری بالاتری نسبت به بدایه برخوردار است. ترتیب مباحث با اندکی تغییر مانند بدایه است. اگرچه این کتاب مانند اسفار در انتها به پذیرش وحدت شخصیه و دیگر اقوال عرفا ختم نمی‌شود، اما گاهی رگه‌های عرفانی نیز در آن مشاهده می‌شود مانند مبحث حقیقه و رقیقه در علت غائی.
شیوه بحث در این دو کتاب صرفاً برهانی است و از کشف و نقل استفاده نمی‌شود و از این جهت شبیه مشاء است و از حکمت متعالیه فاصله گرفته است. یعنی بدایه و نهایه از لحاظ طریق مشائی است اما از لحاظ محتوی پیرو حکمت متعالیه است.
از اشکالات بزرگ این دو کتاب، عدم پرداختن به مبحث نفس است. نفس که یکی از مهم‌ترین مباحث حکمت چه مشاء چه اشراق چه متعالیه است، در این دو کتاب بحث نمی‌شود. البته دلیل آن را می‌توان دلیل بیرونی دانست. زیرا بسیاری از مخالفت‌ها با فلسفه ناظر به بحث نفس و در ادامه‌ی آن به مبحث معاد است. تجرد نفس و معاد جسمانی از مباحثی است که ظاهرگرایان خرده بر فلسفه می‌گیرند و گاهی آن را دست‌آویز تکفیر فلاسفه می‌کنند. شاهد بر این ادعا مخالفت بزرگان حوزه با تدریس کتاب نفس حکمت متعالیه توسط علامه بود که منجر به تعطیلی درس گردید.
دروس فلسفه در حوزه منحصر به کتب گران‌قدر علامه نمی‌شود و به صورت غیر رسمی فلسفه‌ی مشاء و اشراق و دیگر کتب حکمت متعالیه تدریس می‌گردد. پیش از بدایه و نهایه شرح منظومه تدریس می‌شد که هم‌چنان برخی اساتید آن را به جویندگان حکمت عرضه می‌کنند. این کتاب را ملاهادی سبزواری در سال ۱۳۰۵ هجری قمری نگاشت. این کتاب شرح منظومه‌ای است که خود وی سروده است. و در برگیرنده‌ی نظرات ملاصدرا در اسفار است. این کتاب شروح فراوانی دارد.
در سطوح عالی نیز اسفار اربعه کتاب مفصل ملاصدرا در حکمت متعالیه تدریس می‌گردد. این کتاب پیش از سال ۱۰۱۵ تالیف شده است. این کتاب در نه جلد به چاپ رسیده است و شامل چهار مرحله‌ی امور عامه و علم طبیعی و علم الهی و علم النفس است. صدرالمتألهین این چهار فصل را تشبیه به چهار سفر عرفانی کرده است، البته این تشبیه نه از باب مطابقت این مباحث با مراحل سلوک عرفانی است بل‌که صرفاً از باب تیمن و تبرک است. از مباحث مهم صدرا می‌توان به اثبات اصالت وجود و حرکت جوهری و تبیین معاد جسمانی بر اساس آن و نیز اتحاد عقل و عاقل و معقول اشاره کرد. حکمت متعالیه مدعی هم‌گونی و هم‌سانی عقل و وحی و کشف است و صدرا میان حکمت اشراق و فلسفه‌ی مشاء و نیز نقل جمع کرده است و فلسفه‌ای نو بنا نهاده است. بزرگان بسیاری بر این کتاب تعلیق و حاشیه و شرح نگاشته‌اند.
از دیگر کتب صدرا که به عنوان کتاب درسی در حوزه‌ها وسطوح عالی دانشگاه‌ها تدریس می‌شود کتاب شواهد الربوبیه است. این کتاب در یک جلد نگاشته شده است و از آخرین تألیفات ملاصدرا است و شامل آخرین نظرات وی است. برخی مطالب آن در اسفار دیده نمی‌شود و بسیاری از مباحث اسفار به صورت مجمل در آن آمده است و از قیل و قال فراوان تهی است. این کتاب شامل پنج مشهد است که هر مشهد شامل چندین شاهد و هر شاهد دربردارنده‌ی چندین اشراق است. مشهد اول در امور عامه است. در مشهد اول به وجود و ویژگی‌های آن و هستی و چیستی علم، اثبات واجب الوجود و دیگر مباحث عامه می‌پردازد. مشهد ثانی درباره‌ی وجود خداوند و خلقت دنیا و آخرت است. مشهد سوم مختص به مباحث معاد است. در این مشهد کیفیت خلقت و اثبات نفس ناطقه و اثبات معاد بای نفس انسانی بحث می‌شود. مشهد چهارم اثبات معاد جسمانی است. مشهد پنجم در باب نبوات و ولایات است.
فلسفه‌ی مشاء نیز بخشی از دروس علوم عقلی را تشکیل می‌دهد. دو کتاب شفاء و شرح الاشارات و التنبیهات متن درسی فلسفه‌ی مشاء است. مصنف هر دو کتاب ابن سیناست که اشارات با شرح خواجه نصیر تدریس می شود. شفاء گسترده‌ترین کتاب فلسفی ابن سیناست که در ده جلد به چاپ رسیده است. این کتاب شامل چهار مبحث منطق در چهار جلد و طبیعیات در سه جلد و ریاضیات دوجلد و الهیات در یک جلد است. بخش الهیات به عنوان متن درسی در حوزه‌های علمیه مورد توجه است. این دائرة المعارف عظیم به زبان عربی است و تأثیر بسیاری بر فلسفه در شرق و غرب به جای گذاشته است. تدثیر آن را در اندیشه‌های توماس آکوئیناس و راجر بیکن می‌توان دید. فخر رازی و غزالی و شهرستانی از سردمداران مخالفت با فلسفه آن را مهم‌ترین منبع حکمت مشاء دانسته‌اند.
اشارات و تنبیهات از آثار مهم فلسفی-عرفانی ابن سیناست. این کتاب شامل نه نمط است و از سه بخش منطق و طبیعیات و الاهیات تشکیل شده است. نمط چهارم تبیین وجود و علل آن است و در آن زمینه‌ی برهان صدیقین فراهم می‌شود و با این برهان پایان می‌پذیرد. دو نمط پایانی از حکمت مشاء فاصله می‌گیرد و به عرفان روی می‌آورد. نمط هشتم در باب بهجت و سعادت است و نمط نهم در مقامات عارفان. این دو نمط در تدوین مباحث عرفانی بی‌نظیر و بی‌سابقه است و فخر رازی منتقد سرسخت ابن سینا بدان اذعان دارد. فخر رازی شرحی انتقادی بر آن نوشت که به جرح اشارات شهره است. شرح فخر رازی به هم‌راه حملات ظاهرگرایان و عرفا و نگاشتن کتبی مانند تهافت الفلاسفه و مصارع الفلاسفه توسط غزالی و شهرستانی منجر به رکود خردگرائی در جوامع اسلامی و منزوی شدن فلسفه گشت. شرح خواجه نصیر بر اشارات که در سراسر آن نگاهی انتقادی به شرح فخر رازی دارد، پاسخی کوبنده به هجمه‌های علیه فلسفه بود و احیای دوباره‌ی فکر عقلی را در جامعه اسلامی در پی داشت. هدف خواجه نصیر دفاع از اندیشه‌های ابن سینا بود، حتی اگر خود با آن مخالف بود و جز اندکی مانند مباحث علم ربوبی به مخالفت با بوعلی نپرداخته است. مهم‌ترین شروح اشارات شر فخر و خواجه است که قطب رازی در المحاکمات به داوری میان آن دو پرداخته است. تأثیر اشارات به ویژه نمط‌های پایانی در تاریخ فلسفه و عرفان غیر قابل انکار است.
حکمت اشراق نیز در کنار مشاء و متعالیه تدریس می‌شود. سهروردی با تأثیر از آموزه‌های دینی و فلسفه‌ی مشاء و فلسفه‌ی باستانی ایران و نیز حکمت ذوقی یونان حکمت اشراق را بنا نهاد. مهم‌ترین کتاب حکمت اشراق حکمة الاشراق سهرودی است. حکمة الاشراق کتابی کوتاه است که در آن با تأکید بر اشراقی بودن معرفت، نظام نوری را بنا می‌دهد که در رأس آن نور الانوار قرار دارد و در انتهای آن غواسق و عالم ظلمانی ماده. در مباحث فرشته شناسی و عقول از فلسفه‌ی خسروانی متأثر است. از مباحث مهم می‌توان به نظریه‌ی ابصار، کلی سعی، اصالت ماهیت، نظام نوری، برهان امکان اشرف، عالم اشباح مجرده و … اشاره کرد. حکمت اشراق بستری برای پیدایش حکمت متعالیه بوده است.
Sorry. No data so far.