رجوع بی بی سی فارسی به «عصر روشنگری»

 شبکه بی بی سی فارسی این روزها قصد پخش مستند “قهرمانان روشنگری” را دارد.مستندی که به جریان فکری و سیاسی قرون هفدهم و هجدهم می پردازد و جهان بینی فیلسوفان این دوره را از اسحاق نیوتون تا داروین مورد بررسی قرار می دهد.کاملا مشخص است که عصر روشنگری برای سازندگان این مستند عرصه ظهور تمدنی ست که برپایه توسعه و اکتشافات علمی و فلسفی بنا نهاده شده اما می بایست از منظر دیگری به این جریان نگاه نمود.

عصر روشنگری به دوره ای از تاریخ گفته می شود که شاهد ظهور متفکرانی چون فرانسوا ماری ولتر ،دنیس دیدرو ، ژان ژاک روسو ، دالامبر و.. بود.آنان جهان بینی جدید را در مقابل مبانی معرفت شناسی برآمده از عصر حاکمیت کلیسا و فئودالیسم ارائه دادند،اصطلاح عصر روشنگری در برابر عصر تاریکی قرار دارد که به سده میانی و قرون وسطی موسوم شده است.جهانی بینی عصر روشنگری مروج آرمان لیبرالی و شعار آزادی ست،شعاری که پس از انقلاب فرانسه دستاوردی جزء بردگی در نظام صنعتی اروپا همراه نداشت،هایدگر فیلسوف آلمانی تمدن مدرن را محصول جهان بینی این عصر می داند و از آن با نام پروژه عصر روشنگری نام می برد.

در سال 1746 دنیس دیدرو که جوانی سودا زده و عیاش بود از طرف کتابفروشی بریاسون و همکارانش به جلسه ای دعوت شد،در این جلسه معین گردید که دیدرو مسئول ویرایش و ترجمه دایره المعارف مفصل چامبرز است،دائره المعارفی مملو از غلط که به نوعی ویرایش آن زحمت زیادی را در پیش داشت، اما دستمزد 1200 لیره برای دیدروی رانده شده از سوی خانه و خانواده و حمایت های دیگر مادام دودفان،برای او این زحمت گزاف را سهل می نمود.

اصحاب دائره المعارف سودای انقلاب علیه حکومت لویی چهاردهم را داشتند و اتکا آنان بر شعار هایی چون آزادی،جامعه مدنی ،قرداد اجتماعی و حقوق بشر بر چهره انقلابی آنان تاکید داشت،اما باید دانست که فیلسوفان عصر روشنگری در پارادایم یک انقلاب لیبرال – بورژوازی به سر می بردند و شعارهای آنان در انقلاب 1789 فرانسه؛”ّبی جامگان” را (لقبی که به مردم فرودست فرانسه می دادند) علیه فئودالیسم عصر لوئی به پا خیزاند؛اما هنگامی که به دستاورد این انقلاب پس از قدرت گیر “ژاکوبین ها” (جنبش انقلابی که متاثر از آراء روسو بود) نگاهی می اندازیم،فقر،گرسنگی و هرج و مرج تا سال های پایانی قرن هجدهم ادامه داشت و انقلابی که توسط ژان ژاک روسو شعار آزادی سر داد به ارتجاع مستبدانه ناپلئون بناپارت مبدل گردید.

ژان ژاک روسو شعار آزادی سر داد اما آن را مبدل به فریبی نمود که جامعه دهقانی فئودال را علیه حکومت لوئی شانزدهم بشوراند و پس از سرنگونی آن و قدرت گیری طبقه بورژوازی شهری این دهقانان بی کار و گرسنه را در کارگاه های صنعتی مورد استعمار قرار دهد.آرمان لیبرالی عصر روشنگری و انقلابی گری آنان تاثیر بسیاری بر انقلابات بزرگ قرن هجدهم گذاشت و در پایان پذیری عصر فئودالی و آغاز سرمایه داری صنعتی نقش اصلی را ایفا نمود.نخستین دستاور علمی – صنعتی عصر روشنگری ساخت “سلاح” و اولین دستاورد فلسفی آن رواج معرفت شناسی حسی – تجربی بود.

اصطلاح روشنفکری برآمده از جهان بینی عصر روشنگری است،جریان روشنفکری جنبشی ست که ماهیتا با مبانی فکری عصر روشنگری در پیوند می باشد.نیچه فیلسوف آلمانی روشنفکری را اینگونه تعبیر می کند”روشنفکری وسیله ای است حتمی و بی گفتگو برای این که مردم را بی آرامش تر و ضعیف الاراده تر و متکی تر با آورند”،مختصات این روشنفکری در اواخر قرن نوزدهم تا اواسط قرن بیستم دچار بحران و تشتت گردید و عارضه این بحران نیز دو جنگ جهانی و کشتار فجیع در جهان بود.

اگر عصر روشنگری موجب توسعه اروپا گردید – هر چند این توسعه مدیون استعمار ویران گر آسیا و افریقا است- اما در قرن بیستم به بن بست خود رسید و به راستی که به تعبیر نیچه “هر نمو عظیمی،در هم ریزی و تباهی عظیمی نیز همراه دارد”.

علت رجوع شبکه بی بی سی فارسی به احیا و رواج جهان بینی عصر روشنگری،ریشه در ماهیت لیبرالی و سکولار آن دارد ،ماهیتی که دیگر عصر انحطاط خود را طی می کند به همین دلیل اینچنین به تکاپو افتاده است