از ورزش زورخانه‌ای تا پارکور

 ۱۷ شوال مصادف با واقعه جنگ خندق و یادآور نبرد حضرت امیرالمؤمنین(ع) با عمربن عبدود است که در تقویم رسمی به عنوان روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای نامگذاری شده است. مسلم است که صرف نامگذاری یک روز در میان تحولات وسیع فرهنگی در جامعه امروز ایران، نمی‌تواند به احیا و جلب توجه به ورزش زورخانه ای و فرهنگ پهلوانی  کمکی نماید و باید به  بسترهای اجتماعی و مقتضیات زمان-مکان جامعه توجه کرد. گزارش تحلیلی پیش رو به دلالت های اجتماعی ورزش و مقایسه تطبیقی ورزش زورخانه ای و ورزش مدرن شهرنوردی (parkour) می پردازد.

ورزش و دلالت‌های فرهنگی اجتماعی

ورزش صرفاً یک فعالیت جسمی و ذهنی نیست؛ چرا که اعمال و حرکات انسان ناشی از مغز و ذهن اوست و در عین حال بر ذهن و مغز او نیز اثر می‌گذارد. بنابراین ورزش پتانسیل آن را دارد که همچون یک سبک زندگی خود را نشان دهد و چه بسا ورزش‌هایی که در واکنش به کنش‌های اجتماعی ـ سیاسی محیطی، صورت خاصی به خود بگیرند یا اصلاً به وجود آیند.

لذا ورز‌ش‌هایی که مورد استقبال توده مردم قرار می‌گیرند را می‌توان از طرفی معلول شرایط و نیازهای روانی-اجتماعی آن جامعه دانست و از طرفی دیگر نیز به طور همزمان شکل دهنده‌ فرهنگ جامعه دانست؛ یعنی یک ارتباط دوطرفه که هم معلول مقتضیات و شرایط ، فضا و زمان جامعه است و هم خود بر اتمسفر آن جامعه اثرگذار خواهد بود.

ورزش زورخانه‌ای و فرهنگ پهلوانی نمونه‌ بارزی از این تأثیرگذاری دوطرفه است. ورزشی که به دلایل نظامی و با الهام از حرکات رزمی در میادین جنگ به خصوص در نبردهای تن به تن پا گرفت. ورزش و فرهنگی که ریشه در ایران باستان دارد و با آیین‌های مهرپرستی در آمیخته، اما پس از اسلام با ادغام با آیین‌ها و ارزش‌های اسلامی به حیات خود ادامه داد و فرهنگ موسوم به پهلوانی را وارد جامعه کرد.

در دوره‌ اخیر ورزش نوپای دیگری که اثرات جانبی فرهنگی بسیاری را به دنبال خود داشته و به صورت دو سویه در برهمکنش با فرهنگ جاری در جامعه است، شهر نوردی یا پارکور Parkour یا هنر جابجایی است. که ورزشی هیجان‌انگیز و نسبتاً پرمخاطره است و  همچون ورزش زورخانه‌ای ریشه‌ در تمرینات نظامی دارد. ورزشی شهری که امروزه با استقبال گسترده جوانان در عرصه جهانی روبرو شده است، به نحوی که حتی در مناطق محروم و فاقد امکانات حداقلی همچون نوار غزه هم طرفداران خود را یافته است و صد البته در ایران نیز هواداران آن در میان نسل جوان رو به گسترش است.

بنابراین شاید لازم باشد که ابتدا به بستر اجتماعی و فرهنگی که این ورزش‌ها در آن شکل گرفته‌اند، به صورت جداگانه اشاره کوتاهی داشته باشیم:

ورزش باستانی، برآمده از فرهنگ جامعه سنتی

در این گزارش، مجال شرح و بسط تاریخچه‌ ورزش زورخانه‌ای و نسبت آن با فرهنگ پهلوانی نیست و صرفاً ذکر این مختصر کفایت می‌کند که: «اول آنکه؛ ورزشی مانند ورزش‌های زورخانه‌ای و با این مشخصات و آداب، به کلی در ایران باستان وجود نداشته است، که ما بخواهیم از آن به عنوان ورزش باستانی یاد کنیم. در این راستا گروه‌هایی مانند «فتیان» و «شاطران» و «عیاران»، جوانمردانی بودند که رسم «فتوت» و «پهلوانی» را بنیان نهادند و طبعاً آداب و آیین آن‌ها از مکتب «عرفان» و «تصوف» نشئت می‌گرفت. همان‌طور که بسیاری از آداب زورخانه نمادی از مشرب عارفانه و فتوت است. دوم؛ مسئله فرهنگ و آیین و ورزش زورخانه است که قطعاً با آیین‌های پهلوانی دوران باستان پیوند آشکار دارد و همانندی بسیار نزدیک معابد مهری و ساختمان زورخانه، از یک‌سو و رواج آیین‌های مانی و مهرپرستی در سنن زورخانه، ارتباط این نهاد را به وضوح با دوره اشکانیان اثبات می‌نماید.» (تهرانچی: ص ۲۶)

ذکر این نکته درباره شکل کنونی زورخانه‌ها جالب می‌نماید که مهم‌ترین ویژگی ساختمان‌های زورخانه‌های فعلی پایین‌تر بودن زورخانه‌های از سطح زمین و داشتن دری کوچک است که به روایتی دلیل اصلی آن استتار و مخفی بودن محل تمرین پهلوانان و قهرمانان مردم  در دوره حاکمان ستمگر بوده است.

ورزشی مدرن، برآمده از مدرن شدن فرهنگ شهری

ورزش زورخانه‌ای چقدر مورد توجه نسل جوان ماست و آنان چه بدیل‌هایی بیرونی را برای این ورزش در نظر دارند؟ این بدیل‌ها برآمده از کدام بستر و علل فرهنگی‌اند و متقابلاً این ورزش کدام نتایج و عوارض فرهنگی را در پی دارد؟

از جمله ورزش‌هایی که امروزه مورد استقبال نسل جوان قرار گرفته است، ورزشی است خاص زندگی مدرن شهری که ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که آن را از ورزش‌های سنتی متمایز می‌کند. پارکور (شهرنوردی) ورزشی است که از فرانسه شروع شد و «ریشه» در قبایل افریقایی دارد. پیش‌قراول این رشته یک افسر نیروی دریایی بود که قبل از جنگ جهانی اول مهارت‌های ورزشی را آن گونه که قبایل بومی در افریقا انجام می‌دادند ترویج نمود. هدف این رشته غلبه بر موانع خصوصاً موانع شهری از قبیل دیوارها، در عملیات‌ها‌ی نجات  است.

دیوید بل (David Belle)، بنیان‌گذار پارکور در فرانسه می‌گوید: «جنبهٔ فیزیکی پارکور، غلبه کردن بر تمامی موانع پیش روست، درست مانند این که در شرایط اضطراری گیر کرده باشید. پارکور فقط صرف حرکات نیست، بلکه مجموعه‌ای هدفمند و دارای فلسفهٔ خاص خویش است. پس هدف پارکور، رسیدن به مقصد با استفاده از کاراترین، روان‌ترین و مستقیم‌ترین مسیر و مناسب‌ترین حرکات است که می‌تواند شامل دویدن، پریدن، بالا رفتن و خزیدن باشد».

اما علاوه بر جنبه فیزیکی، استقبال از این ورزش قطعاً جنبه‌های روانی بسیاری نیز داشته است که بررسی آن می‌تواند کمک شایان توجهی به درک جامعه‌ جوان امروز نماید: در زندگی شهری امروز، دیوارها از المان‌های اصلی محیط زندگی شهری بوده و بیش از هر چیز دیگر در همه جا حضور دارند، از جمله اینکه علاوه بر شکل دادن ساختارهای معماری شهر، همچون موانعی محدود کننده‌ فضای پیرامون ما عمل می‌کنند.

اما این موضوع برای شهرنوردها صادق نیست، چرا که آن‌ها به جای استفاده از مسیر‌های از پیش تعریف شده توسط معماران و مهندسین شهرسازی، مسیر خود را با نوعی ساختار شکنی و پریدن از روی دیوارها و نرده‌ها و موانع انتخاب می‌کنند که البته مردم معمولی عبور از این مسیرها را غیرممکن می‌دانند.

شهرنوردها دیوارها را کوتاه می‌بینند و بر موانع محیط شهری غلبه کرده و خارج از نظم و دیسیپلین جغرافیای شهری رفتار می‌کنند. به نوعی فرهنگ پارکور یک فرهنگ سرپیچی (فارغ از جنبه‌های اخلاقی مثبت و منفی آن) از مسیرها و روش‌های از پیش تعریف شده و مقبول عام است و تلاشی است خلاقانه‌ برای کشف مسیرهای جدید و رسیدن به رهایی و فرار از هر نوع نظارت.

مقایسه تطبیقی

با توجه به ویژگی‌های برشمرده برای هر یک از این دو ورزش سنتی  و مدرن، اکنون می‌توان با مقایسه تطبیقی بین مشخصه‌های کلیدی دو ورزش زورخانه‌ای و پارکور، بسیاری از ویژگی‌های جامعه‌شناختی دو جامعه سنتی و مدرن را هرچه بیشتر نمایان سازد:

جدول: مقایسه‌ ویژگی ورزش زورخانه‌ای و پارکور

همان‌طور که مشاهده شد، ویژگی‌های بنیادی این دو ورزش ما را به مشخصه‌های اصلی جامعه‌ سنتی و مدرن رهنمود می‌سازد و اینکه چگونه ورزش نیازهای فیزیکی و روانی هر نسلی را برآورده می‌سازد.

نتیجه‌گیری

با تغییر محیط زندگی و ازدیاد موانع محیطی پیرامون انسان شهری، تعامل و تقابل شهروندان در ارتباط با محیط دچار تغییر شده و بسیاری از آنان سعی می‌کنند بر موانعی خود ساخته، غلبه نمایند، در حالی که تا کنون انسان سعی می‌کرد بر موانع طبیعی غلبه کند. انسان امروز بیش از هر زمان دیگری خود را در حصار موانع فیزیکی خودساخته همچون دیوارها و ساختمان‌های بلند و نیز موانع غیر فیزیکی همچون مقررات رفت و آمد و قوانین و عرف‌های متداول زندگی مدرن شهری محصور می‌بیند و لذا به دنبال رهایی از این موانع و کشف راه و رسمی متفاوت و متمایز می‌باشد.

همان‌طور که ورزش زورخانه‌ای را می‌توان نمود تمایلات خفی رزمی در جامعه سنتی دانست، ورزش پارکور را نیز می‌توان نمود اعتراض خفیف به محدودیت‌های خود ساخته‌ غیرضروری و تجملی و دست و پا گیر انسان امروز دانست. زورخانه؛ زورآزمایی دو فرد یا دو پهلوان، پارکور؛ زورآزمایی یک فرد با کل ساختار و نظم مقبول شهری و به نوعی تاکید بر این است که دونده خط سیر خود را به خاطر وجود موانعی همچون نرده‌ها و دیوارها تغییر ندهد، حتی اگر شده از بالای آنها بپرد.

منابع:

1. ورزش باستانی از دیدگاه ارزش، محمد مهدی تهرانچی، امیرکبیر، تهران ۱۳۸۸
2. MATHEW BRENDAN PAUL WALLACE (۲۰۱۳),” DETERMINING THE SOCIAL AND PSYCHOLOGICAL REASONS FOR THE EMERGENCE OF PARKOUR AND FREE RUNNING – AN INTERPRETIVE PHENOMENOLOGICAL ANALYSIS.”, DOCTORATE OF PHILOSOPHY thesis.SCHOOL OF HEALTH SCIENCES
3. گفتگو با دیوید بل، نقل از آرشیو قدیمی سایت pkcali.com، مورخ ۱۵ آگوست ۲۰۰۵.