فدائیان اسلام؛ وحدت اسلامی، اخوان‌المسلمین و …

در بخشی از اعلامیه تاریخی جمعیت فدائیان اسلام چنین آمده است: «ما کوس بیدار باش رابرای حفظ نوامیس اسلامی و ملل اسلامی می نوازیم و به یاری خدای جهان حدود مسلمین را حراست می کنیم.» (1)
هر چند که اساس شکل گیری جمعیت فدائیان اسلام، بر مقابله با انحرافات فکری و اجرای احکام اسلامی استوار بود و فعالیت های آن شکل درون مرزی داشت، اما این جمعیت بر اساس اصول راهبردی و اساسنامه ای که شدیدا” به آن پایبند بود، به مسایل جوامع و ممالک اسلامی نیز اهتمام می ورزید.
این سازمان انقلابی، که عده ای جوان و پرشور و شجاع آن را تأسیس کرده بودند، هرچند که در ابتدای راه برنامه ها و اقداماتشان سرکوب شد، اما در همین دوره کوتاه فعالیتش کارهای بزرگی انجام داد و ثابت نمود که در آینده قابلیت تبدیل شدن به یک جریان بنیاد گرای بین المللی با ایدئولوژی شیعی را دارد.

وحدت اسلامی ؛ اصل راهبردی فدائیان اسلام
تلاش برای نزدیکی بین مسلمانان و از بین بردن مرزهای تفرقه برانگیز قومی و مذهبی میان مسلمانان و جوامع اسلامی از اصول راهبردی فدائیان اسلام بود. این سازمان خود را ملتزم می دانست که منافع مردم ایران را از منافع سایر ملل جهان اسلام جدا نداند.
نواب صفوی در مصاحبه با خبرنگار پاکستانی روی چهاراصل تکیه نمود: 1- اسلام نظام کامل برای زندگی است. 2- قومیت گرایی در اسلام نیست و اتحاد شیعه و سنی باید حفظ شود. 3- تضادی بین اسلام و وطن خواهی نیست.4- اتحاد جهان اسلام با اجرای قوانین اسلامی ممکن بوده و تنها در این شرایط است که مشکلات مسلمانان حل می شود.
ایشان همچنین در مصاحبه با مجله «المسلمون» ارگان نشراتی اخوان المسلمین گفت:
بر ماست که با اسلام متحد شویم و به تلاش بپردازیم و جز جهاد در راه خدا و تلاش در جهت عزت اسلام همه چیز را فراموش کنیم…آیا زمان آن فرا نرسیده که مسلمانان با رسیدن به رشد و بلوغ، اختلافات شیعه و سنی را رها کرده و همه با هم به کتاب پروردگار خود بنگرند. (5)
این دیدگاه واقع گرایانه نشان می دهد که نواب فقط یک جوان انقلابی احساساتی نیست بلکه اندیشه های وحدت طلبانه او، با نظریات بزرگانی چون سید جمال ، عبده و حسن البناء انطباق دارد. برنارد لوئیس در کتاب خود «غرب و خاورمیانه » در مورد فدائیان اسلام می نویسد:
آنها (فدائیان اسلام )ایده وحدت اسلامی را ارایه می کنند. این تئوری تاحدود زیادی به اندیشه اخوان المسلمین شباهت دارد. (6)
تدارکات سازمانی و مشغله های فراوان فکری در سالهای نخست تأسیس فدائیان اسلام مانع از توجه نواب صفوی به اندیشه وحدت اسلامی نشد. وی در سال 1326 به این منظور با « فرید خانی» سفیر سوریه در تهران، ملاقات کرد وبرنامه ای برای اتحاد ملل اسلامی ارایه کرد. (7)
این اقدامات نواب هرچند در راستای کسب اشتهار و اعتبار بین المللی برای فدائیان اسلام نیز بود اما ایده وحدت اسلامی امری نبود که نواب فقط به شعار اکتفا کند و قدمی برای تحقق آن برندارد. سفر تاریخی نواب به کشورهای مصرو اردن را باید در راستای این تفکر دانست. پس از این سفر نواب دریافت که رسیدن به وحدت اسلامی امری ممکن است لذا در خرداد ماه 1333 مسلمانان را برای تجدید عظمت اسلام به اتحاد و همدلی و مبارزه دعوت نمود و طی اعلامیه ای خطاب به همه مسلمانان اظهار داشت:
چون پروانه های شمع حقیقت ، اینک که نسبت به خدای عزیز جهان بی وفایی می شود با هم بسوزیم .از این سوختن ریشه این جنایات و معاصی را بسوزانیم. (8)
موضع گیری سریع و قاطع فدائیان اسلام در قبال موجودیت اسرائیل و سفر نواب صفوی به اجلاس مؤتمر اسلامی و پس از آن به مصر را باید در قالب همین ایده مورد تحلیل قرار داد.

فدائیان اسلام و اخوان المسلمین

اشتراکات فکری و سازمانی:
بررسی تعامل« اخوان المسلمین» به عنوان جنبش بزرگ اسلامی اهل سنت ، با فدائیان اسلام به عنوان نهضت اسلامی شیعی از اهمیت ویژه برخوردار است.
سازمان اخوان المسلمین درسال 1928م توسط حسن البناء تأسیس شد. این دانشجوی جوان با نبوغ ذاتی که در رهبری تشکیلاتی داشت توانست در سریع ترین زمان اخوان المسلمین را به درجه مهمی از اشتهارو اعتبار برساند.
در حالیکه مردم مناطق روستایی مصر با اعتقادات راسخ، مراسمها و مناسکهای مذهبی را انجام می دادند و فرهنگ و سنتهای عربی را اجرا می نمودند ، شهرهای بزرگ بویژه قاهره و اسکندریه، محل آمد و شد جهانگردان عیاش وخوشگذرانی شده بود که بر لاابالی گری و بی دینی مردم تأثیر زیادی گذاشته بود. وجود مراکز فحشاء ، سالنهای سینما و کاباره ها و طرز پوشش مردم با مدلهای غربی ، حسن البناء را به فکر چاره جویی انداخت. لذا گروهی از همفکران در اطرافش جمع شدند و سوگند خوردند که در راه احیای سنتها و ارزشهای اسلامی، حتی از جانشان نیز بگذرند از این رو خودشان را برادران مسلمان (اخوان المسلمین ) نامیدند. حسن البناء در ابتدا اخوان المسلمین را در جهت خدمات خیریه و آموزش هدایت کرد اماهدف واقعی او بسیار فراتر از آن بود. اوخود را معلمی می دانست که به دانش آموزان آموزش میدهد اما به نظراو اولویت ،آموزش دادن به پدران دانش آموزان است که باید به آنها آموخت، مذهب چیست وبه کجا می رود؟. (33)
بنابراین اساس شکل گیری این سازمان مبارزه دربرابرتهاجم فرهنگی غرب و بی بندوباریهای اجتماعی بود .امری که به عینه منشا پیدایش فدائیان اسلام شد. انحرافات فکری وشیوع کسروی گری درمیان دانشجویان ونمادها ومظاهرغربی همراه با فساد اخلاقی جامعه، اولین جرقه ها را درنواب صفوی به وجود آورد و او نیزابتدای فعالیتش را بر روی محورهای فرهنگی وتبلیغی قرارداد.
نکته جالب توجه این که نواب نیز هما نند حسن البنا در عنفوان جوانی دست به کارشد وبدون شک اودراین زمینه از حسن البنا الگو پذیرفته بود.علاقه نواب صفوی به حسن البناء چنان بود که او حتی مقاله ای از حسن البنا را ترجمه کرد ودر مقدمه این مقاله نوشت:
برای مسرت روح پر فتوح رادمرد مجاهد،شهید حسن البنا ،بنیانگذار جمعیت مسلمانان مبارز ومجاهدین حقیقی راه تعالی اسلام یعنی اخوان المسلمین مصر،ذیلا”به ترجمه مقاله از آن رهبر با شهامت که نمونه روح آتشین وکمال علاقه او به سربلندی اسلام وزاییده ایمان ومبانی مقدس آیین آسمانی مااست،می پردازیم. (34)
برخی معتقدند که جمعیت فدائیان اسلام در برخی از اهداف خویش به آرمانهای سید جمال نزدیک بود وبه طورغیرمستقیم ودرگستره جنبشها ونیروهای سیاسی مذهبی موجود در منطقه،در تداوم حرکت سید گام بر میداشت.به این معنی که فعالیتهای سید وهوداران او همچون «عبده» در مصر سنگ بنای اخوان المسلمین رادراین کشور وسایر کشورهای اسلامی گذاشت و فدائیان اسلام نیز سنگ بنای حرکتهای مسلحانه جمعیتهای مذهبی را در ایران، بنا نهاد. (35)
اما برخی ازنویسندگان به لایه های زیرین شکل گیری سازمانهای اخوان وفدائیان توجه چندانی نشان نداده وتأکید می کنند که شکل گیری جنبشهای اسلامی در ایران شیعی، ناشی از تأثیرات تعیین کننده اخوان المسلمین در جهان اسلام می باشد. چرا که اخوان المسلمین را به عنوان نخستین جمعیت اسلامی متشکل عمل گرا، در قرن حاضر می شناسند که چون طوفانی سراسر کشورهای اسلامی را فرا گرفت.این نویسندگان از حرکت فدائیان اسلام به عنوان پیش تازان جنبش مسلحانه آزادیبخش درایران یاد می کنند ونظرات نواب صفوی در«اعلامیه فدائیان اسلام » یا « رهنمای حقایق» را نزدیک به نظرات واندیشه های رهبران اخوان المسلمین در مصر می دانند.از این رومعتقدند که محتوای این اعلامیه شباهتهای زیادی با پیام حسن البنا به سران کشورهای اسلامی در سال 1355ه. ق دارد. (36)
همان گونه که در ابتدای این مقاله آورده شد ،یکی از اهداف اساسی فدائیان اسلام تلاش برای ایجاد وحدت اسلامی میان جوامع اسلامی بود .نواب صفوی بارها در سخنرانیها واعلامیه هایش جوامع اسلامی را از نفاق افکنی قومی وتعصبات مذهبی شیعه وسنی برحذرداشت. ضمن آ نکه بر تشکیل حکومت اسلامی در جوامع اسلامی تأکید نمود. در این زمینه اعلامیه معروفی را تحت عنوا« رهنمای حقایق» منتشر کرد وبرنامه های فدائیان اسلام را برای تشکیل حکومت اسلامی تشریح نمود.
حسن البناء نیز وضع موجود را دوران سرشکستگی و انفعال جهان اسلام می دانست که در برابر جهان غرب دستها یش را به علامت تسلیم بالا برده است. این مسئله تا عمق جان او را آزار می داد به طوریکه در جایی بیان داشت :
در گذشته رهبری جهان ، شرقی بود ، پس از آن در دوران یونان و روم این رهبری غربی شد و سپس با ظهور ادیان نبوی ، این رهبری دوباره شرقی شد و پس از آن با عهد رنسانس دوباره رهبری به دست غربیها افتاد و این قانون خداست. زمانی برای ظهور یک قدرت شرقی تحت لوای خدا و قرآن فرارسیده است. دنیا مسلمان و سعادتمند خواهد شد. (37)
علی رغم ارتباطی که بناء با رشید رضا داشت اما هیچگاه تحت تأثیراصلاح طلبی انحصاری و همراه با تعصب او قرار نگرفت.ایشان بنیادگرایی به اسلام را پناهگاه و محل تخلیه احساسات و عواطف مذهبی می دانست که مسلمانان برای بازگشت به اقتدار گذشته ، ناگزیرازآنند . لذا تحقق این امر،اتحاد دنیای اسلام و به فراموشی سپردن عوامل اختلاف زای بین مذاهب را می طلبید.
شیوه های مبارزاتی و قیام مسلحانه فدائیان اسلام نیز نزدیک به اخوان المسلمین است و با منها نمودن عنصر مذهب از میان این دو تشکل ،باید گفت که فدائیان اسلام ،در مبانی فکری و عملی ادامه دهنده سیره اخوان المسلمین در ایران است اما با ایدئولوژی متفاوت.
بطور کلی بسیاری ازمحققان معتقدند که نواب صفوی پیش ازآنکه وامدار جریان مشروعه خواه در نهضت مشروطه و کسانی چون شیخ فضل الله نوری باشد، به گرایش پهناورتری تعلق داشت که از مصر و جنبش اخوان المسلمین مایه می گرفت و بعدها سلفی گری ،اصولگرایی و بنیادگرایی نام گرفت. (38)
سر آغاز همکاری ها
صرف نظرازقرابت فکری والهام گیری درسازماندهی تشکیلاتی فدائیان ازاخوان المسلمین،تماسهای بین الاثنینی نیز بین این دوسازمان پدید آمد و پیوندهای آنان وارد فاز جدیدی شد. اسناد بسیارمهمی که عبارت ازدونامه سیدقطب به خط خودش به نواب صفوی نوشته شده بود ،نشان می دهد که این دو جریان ،مبادلات فکری و احیانا”همکاریهای سازمانی داشته اند. (39)
ارتباط میان اخوان و فدائیان هنگامی عیان شد که نواب ،زمانی که درنجف مشغول تحصیل بود، به جلسات اخوان دربغدادشرکت می کرد وحتی برای آنان به زبان عربی سخنرانی می کرد. (40)
از این رو نواب صفوی برای جنبش اخوان المسلمین حکم نماینده مبارزان اسلام گرای شیعی را پیدا کرده بود. «شیخ محمد محمود الصواف» مؤسس اخوان المسلمین عراق، در این بین حکم حلقه ارتباطی را داشت و نواب صفوی از طریق او با رهبران اخوان المسلمین در قاهره تبادل نظر می نمود.
سفر نواب به مصر ؛ گشایش فصل جدید
در جریان اجلاس مؤتمراسلامی که در بیت المقدس برگزار شد ،سخنرانی پرشوروحرارت نواب توجه بسیاری ازمقامات حاضردراجلاس را به خود جلب کرد. پس ازپایان اجلاس،اخوان المسلمین که قبلا”نیز همکاریهایی را با اوداشت به همراه گروه دیگری بنام «شباب المسلمین » ، ازنواب جهت سفربه قاهره دعوت کرد. نواب این دعوت راپذیرفت اما بدلایلی(ازجمله نداشتن هزینه سفر )آن را به بعد موکول کرد و به عراق بازگشت. درملاقاتهایی که درنجف نواب با آیت الله میلانی و علامه امینی داشت ، آنها نواب را ترغیب کردند که هرچه زودتردعوت اخوان المسلمین رااجابت کند . علامه امینی هزینه مسافرت او را توسط یکی از تجار نجف ، فراهم کرد.
نواب بدون آنکه به ایران باز گردد عازم مصر شد. در روزهای آغازین ورود اوبه قاهره ،برای گرامیداشت دو تن از دانشجویان دانشگاه الازهر که در فلسطین شهید شده بودند، مراسمی در این دانشگاه بر گزار شد که از نواب به عنوان سخنران دعوت نمودند. در این مجلس نواب پس از استاد حسن الهضیبی مرشد عام اخوان المسلمین وسید قطب، سخنرانی کرد.نواب بار دیگر درخشید ودریک سخنرانی آتشین به زبان عربی ،خطاب به دانشجویان وحاضرین از توطئه های اسرائیل و استکبار برای جهان اسلام پرده برداشت وتنها راه نجات مسلمانان فلسطینی را از چنگال صهیونیست، ایثار وشهادت دانست. وی سپس بر اجرای احکام اسلامی در مصروقطع وابستگی این کشور به بیگانگان وملی شدن کا نال سوئز تأکید نمود. در بخشی از سخنرانی خطاب به نجیب پاشا ،چندین بار فریاد زد:« یا نجیب الی الکانال » ، یعنی کانال سوئز را ملی کن. (41)
سخنرانی ایشان موجب غلیان احساسات حاضران شد ،تا جایی که هزاران دانشجو فریاد زدند: حی الله،حی الاسلام، حی الله ایران ،حی الله نواب صفوی.
مر حوم نواب بعدا گفته بود که در آن لحظا ت چنان شور وشوق وجود مرا فرا گرفته بود که می خواستم پرواز کنم . (42)
همچنین از قول نواب صفوی گفته شده است که در حین سخنرانی وی ،ماورین حکومتی با ماشین آمدند که انتظا مات اخوان مامورین دولتی را ازماشین پیاده کردند وماشین را آتش زدند. (43)
پس از پایان مراسم نیروهای دولتی به مراکز ودفاتر اخوان المسلمین حمله کردند وبر خی از مقامات آن را باز داشت نموده و اخوان المسلمین را منحل کردند. دفتر مجله« المسلمون » که محل پذیرایی از نواب صفوی بود نیز مورد هجوم سربازان قرار گرفت ونواب را برای بازجویی به وزارت کشور منتقل کردند.
درآن زمان ،شورای انقلابی مصر که حکومت سلطنتی را سر نگون کرده بود با رژیم پهلوی ایران رابطه خوبی نداشت از این رو مقامات مصری دریافتند که نواب صفوی به عنوان دشمن سرسخت حکومت ایران می تواند برگ برنده ای دراختیارآنان باشد، لذا با نواب بر خورد محترمانه ای کردند وپذیرایی از او را خود بر عهده گرفتند وشیخ حسن البا ئوری وزیر اوقاف را مأ مور پذیرایی از نواب نمودند.
در مدتی که وی میهمان وزیر اوقاف بود،به قول همسر مرحوم نواب؛
تمام اعضای خانواده وزیر اوقاف شیعه شده بودند؛البته در مدتی که در مصر بودند، افراد زیادی تحت تأثیر ایشان شیعه شده بودند وبه آقای نواب پیشنهاد کرده بودند که آن جا بماند و رهبری آنان را بر عهده بگیرد که آقای نواب گفته بود کشور خودم به من نیاز بیشتری دارد. (44)
نواب با ژنرال نجیب وجمال عبدالناصررئیس ومعاون شورای انقلابی مصر دیدار نمود. در این دیدار وی ضمن تأکید برموقعیت اسلامی اخوان المسلمین برای تحکیم دولت انقلابی مصر،وجود آنان را برای مبارزه با نفوذ بیگانگان درآن سرزمین لازم شمرد. جمال عبدالناصر در این دیدار خودرا در گذشته جزء اخوان المسلمین خواند وخواست وانمود کند که در این پیشامد رهبران اخوان مقصرند. (45)
از قول نواب بعدا” نقل شده بود که ژنرال نجیب مردی مذهبی است واز دیدن من خوشحال شد ولی جمال عبدالناصر مردی با هوش وبرخوردش با من سرد بود. (46)
به هرحال نواب برای حل مناقشه میان دولت مصر و اخوان المسلمین تلاش زیادی کرد که در نتیجه همین تلاشها، رهبران دربند اخوان از زندان آزاد شدند.
پس از فروکش نمودن اختلافات اخوان با دولت مصر ، نواب صفوی به مراسم باشکوهی که به مناسبت سالگرد انقلاب مصر ترتیب یافته بود ، دعوت شد. جسارت و شهامت وی به حدی بود که او درجایگاه اختصاصی یازده عضوشورای انقلابی مصرودرکنارژنرال نجیب نشست . لذا مسئولین مجبور شدند صندلی دیگری را به جایگاه ویژه اضافه کنند.
در حالیکه در این مراسم نظامیان و جوانان شعار « زنده باد مصر» و « زنده باد عرب» را سرمی دادند، نواب از جای خود برخواست و پشت تریبون قرارگرفت و ازآنان خواست شعار « زنده باد اسلام» را سردهند و خود فریاد زد:حی الله مصر،حی الله مصرلکن تحت لواء الاسلام . (47)
سفر نواب به اردن و مصر دست آوردهای زیادی داشت و این سفرشهرت نواب و فدائیان اسلام را جهانی کرد. بویژه اینکه درمصرهم زمانی که میهمان اخوان المسلمین بود و هم زمانی که میهمان دولت بود،استقبال واحترام زیادی ازاوبعمل آمد واوتوانست دردانشگاهها و مراکزاسلامی سخنرانی کند و با شخصیتهای مذهبی ، علمی و دولتی ملاقات نماید.
در پایان این سفر اخوان المسلمین مبلغ یکصدهزارتومان رابه ایشان هبه نمود اما نواب صفوی آن رانپذیرفت و فقط بلیط هواپیما را گرفت. (48)
بالاخره نواب پس از65روزمسافرت موفقیت آمیز،به تهران بازگشت و درفرودگاه مهرآباد استقبال بسیارخوبی ازاوصورت گرفت واودرمصاحبه باخبرنگاران وشرکت دراجتماعات، ابعاد این سفر راتشریح نمود.
استمرار همکاری ها
سفر نواب به مصر که با احترام و اعتماد طرفینی همراه بود ، همکاریهای بعدی را بین فدائیان اسلام و اخوان المسلمین به دنبال داشت. از آن پس تعاملات و مکاتبات بین دو طرف افزایش پیدا کرد. به طوری که نواب صفوی زمانی که شنید گروهی از شیعیان عراق و سوریه به جنبش های ملی و قومی پیوسته اند، از آنان خواست به اخوان المسلمین ملحق شوند. (49)
همین طور پس از دستگیری شمار دیگری از اعضای اخوان المسلمین به دست دولت مصر ، نواب باز هم برای آزادی آنان تلاش کرد و یکبار به جمال عبدالناصرتلگراف نمود و خواستار آزادی آنان شد که پس ازآن اعضای اخوان آزاد شدند. نواب در تلگراف دیگری از ناصر تشکر نمود. اما بار دیگرخبردستگیری عده دیگری ازاعضای اخوان به نواب رسید اوبازهم به ناصرتلگراف نمود و به اوگوشزد کرد که مصلحت شما درشدت عمل با اخوان المسلمین نمی باشد. متن تلگراف چنین است:
قاهره آقای نخست وزیرجمال عبدالناصر؛
رفتار شدید شما با اخوان المسلمین غضبی شدید در قلوب مسلمین ایجاد نموده ،سریعا”تجدید نظر نمائید و کاری نکنید که موجب پشیمانی دردناکی برای شما شود. (50)
تهران ،سید مجتبی نواب صفوی
از سوی دیگر زمانی که خبردستگیری نواب در ایران ، منتشر شد اخوان المسلمین گروهی از حقوقدانان را برای وکالت ازاو ازطریق عراق به سوی ایران اعزام کرد که درعراق به آنها ویزا داده نشد و بازگشتند و زمانی که خبر اعدام نواب صفوی (1334) انتشار یافت عکس العمل شدید بلاد عربی و اسلامی را به دنبال داشت و اخوان المسلمین از او بعنوان شهید اخوان یاد کرد. همین طور درادامه این پیوند شیعه وسنی، تعدادی از شیعیان عراق عضو اخوان بودند و همین طور استاد « عبدالمجید الرندانی » شیعه مذهب ، مدتی دبیرکل اخوان در یمن شمالی بود. (51)

سخن آخر

همکاری میان اخوان المسلمین و فدائیان اسلام تا آن زمان بی سابقه بود و تا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی چنین تعاملات گسترده ای بین نهضتهای اسلامی شیعه و سنی دیده نشده بود. هرچند که اندیشمندان روشن اندیش و اصلاح طلبی همانند سیدجمال ، عبده و کواکبی برای اتحاد جهان اسلام زحمات زیادی کشیدند و علمای مصلحت بینی همچون شیخ محمد غزالی و شیخ شلتوت با اظهارات و فتوایی که در مورد رسمی بودن مذهب تشیع ارائه کردند، نقش مهمی در تقریب بین مذاهب و ایجاد فضای تفاهم میان شیعیان و اهل تسنن ایفا کردند.
در پایان دیدگاه مرحوم حمید عنایت درمقایسه ای که بین اخوان المسلمین و جمعیت فدائیان اسلام ،انجام داده است را می آوریم.در این مقایسه ایشان به رغم شمردن نقاط اشتراک ، تفاوت را در دو چیز می داند:
یکی این که؛ به عقیده او فدائیان اسلام هرگز جنبش توده ای نشدند وهمواره گروهی از جان گذشته باقی ماندند که خود را وقف پیگیری شدید اهداف اسلامیشان ساخته بودند.
دوم این که؛ قهرمانی که در پایه حسن البناء ،عقل سیاسی یا درپایه سید قطب،بینش یا در ابواعلی مودودی،فضل ودانش داشته باشد،[درنواب]پدید نیاورد.هر چند که او می توانست سرسپردگی ووفاداری عظیمی در اطرافیانش ایجاد کند.ایشان از این که گروه فدائیان اسلام،آثار ونظریات آشتی ناپذیر رقبای سنی خود را چاپ ونشرکرد ه اند را تحسین می کند. (53)

منبع: چکیده‌ای از مقاله فدائیان اسلام و جهان اسلام، از مجموعه مقالات همایش بزرگداشت پنجاهمین سالگرد شهادت نواب صفوی و فداییان اسلام، به نقل از ویژه‌نامه راسخون

منابع و مأخذ:

1- «رهنمای حقایق » یا « اعلامیه فدائیان اسلام » ، دفتر منشور برادری ، ص 1581
2- مجله پلیس انقلاب ، مصاحبه با محمد مهدی عبد خدایی ، ش11، ص 10
3- همان ، ش 12 ، ص 45
4- سید مجتبی نواب صفوی ، اندیشه ها ، مبارزات و شهادت او»، سید حسین خوش نیت ، تهران ، منشور برادری ، 1360 ،ص131
5-روزنامه اطلاعات (ضمیمه ) ، ش 20714 ، 4/2/1375 ، ص 2
6- همان ، ص 2
7- «فدائیان اسلام ، تاریخ ، عملکرد و اندیشه »، سید هادی خسرو شاهی ، تهران ، اطلاعات ، 1375 ، ص 66
8- روزنامه کیهان ، ش 3304 به نقل از:انقلاب اسلامی و ریشه های ان ، عباسعلی عمید زنجانی ، نشر کتب سیاسی ، ص 426
9- زمینه های انقلاب اسلامی ایران ، نجف لکزایی و منصور میراحمدی ، مؤسسه فرهنگی انتشارات ائمه (ع) 1377 ، ص122
10- فصلنامه «تاریخ و فرهنگ معاصر» ، ش 3و4 ، ص38-37
11- جمعیت فدائیان اسلام ونقش آن درتحولات سیاسی – اجتماعی ایران،داوود امینی، تهران،مرکزاسنادانقلاب اسلامی، 1381،ص14
12- مروری برتاریخچه فدائیان اسلام(خاطرات محمد مهدی عبدخدایی)،تدوین سیدمهدی حسینی،تهران،مرکزاسنادانقلاب اسلامی،
1379،ص 162
13- همان ، ص163
14- سید مجتبی نواب صفوی ، اندیشه ها ،مبارزات و شهادت او ،همان ،ص 136
15- جمعیت فدائیان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی – اجتماعی ، همان،ص311
16- بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران ، روح الله حسینیان ، تهران ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381 ، ص293
17- خاطرات نیره السادات احتشام رضوی ، تدوین حجت الله طاهری ، تهران ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،1383،ص98
18- سید مجتبی نواب صفوی، اندیشه ها ،مبارزات و شهادت او ، همان ، ص139
19- مروری بر تاریخچه فدائیان اسلام ، همان ، ص 168
20- همان ، ص 170
21- همان ، ص169
22- نهضت روحانیون ایران ،علی دوانی ، بنیاد فرهنگی امام رضا(ع) ، ص 203
23- 15/8/1384 www.mehr news.com- به نقل از خبرگزاری مهر ،
24- نهضت روحانیون ایران ، همان ، ص 203
25- سید مجتبی نواب صفوی ، اندیشه ها ، مبارزات و شهادت او ، همان ، ص 136
26- خاطرات نیرة السادات احتشام رضوی ، همان ، ص 91
27- سید مجتبی نواب صفوی ، اندیشه ها ،مبارزات و شهادت او ، همان ، ص137
28- مروری بر تاریخچه فدائیان اسلام، همان ص173
29- سید مجتبی نواب صفوی ،اندیشه ها ،مبارزات و شهادت او ، همان ، ص 145
30- نهضت روحانیون ایران ، همان ، ص 205
31- همان ، ص 205
32- جنبش آزادیبخش ، نشریه شماره 33 حزب جمهوری اسلامی ، ص 93
33- اخوان المسلمین،بهمن آقایی وخسرو صفوی،تهران،معراج،1361،ص25
34- سید مجتبی نواب صفوی،اندیشه ها ،مبارزات وشهادت او،همان،ص141
35- جمعیت فدائیان اسلام ونقش آن در تحولات سیاسی –اجتماعی،همان ،ص48
36- همان،ص106
37- به نقل از پدر سالاری جدید ، هشام شرابی ، ترجمه احمد موثقی ،تهران ،1380،کویر،ص 227
38- 15/8/1384www.roozanline.comدولتهای اسلامی و چالشهای پیش روی اصولگرایان،مهدی خلجی
39- اخوان المسلمین مصر در امتحان تاریخ ، کمال حاج سید جوادی ، تهران ،نشر میثاق ، 1358،ص5
40- استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام ،احمد موثقی ،قم ،مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،1371،ص126
41- مروری بر تاریخچه فدائیان اسلام،همان،ص170
42- همان،ص170
43- همان ص171
44- خاطرات نیره السادات احتشام رضوی،همان،ص102
45- سید مجتبی نواب صفوی،اندیشه ها ،مبارزات وشهادت او،همان،ص145
46- نهضت روحانیون ایران،همان،ص206
47- مروری برتاریخچه فدائیان اسلام ، همان ، ص 171
48- خاطرات نیره السادات احتشام رضوی ، همان ، ص 101
49- استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام ، همان ،ص 126
50- سید مجتبی نواب صفوی ،اندیشه ها ، مبارزات و شهادت او ، همان ، ص 147
51- استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی در اسلام ، همان ، ص127
52- جمعیت فدائیان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی – اجتماعی ایران ، همان ، ص48
53- اندیشه سیاسی در اسلام معاصر،حمید عنایت،ترجمه بهاءالدین خرمشاهی،تهران،خوارزمی،1363صص170-169