قطعا هیچ کدام از مستشرقین و باستان شناسانی که در سال های آغاز حکومت پهلوی‌ها بر ایران به کشورمان آمده بودند و بعضا روایت‌های غیر مستندی را هم به عنوان تاریخ این سرزمین به صفحه کتاب‌ها می نگاشتند، این تصور را نمی کردند که روزی انقلابی در این کشور به پیروزی می‌رسد که معجزه قرن نام می‌گیرد و آنان هم نقشی در نگارش تاریخ آن برهه نخواهند داشت.
پیشینه‌ی تاریخ نگاری در کشور ما به دوره ساسانیان بر می‌گردد اما نگاهی گذرا به تاریخ سرزمین مان نشان می‌دهد دوره‌ی مغول و سال‌های بعد از آن، دوره‌ی اوج تاریخ‌نگاری بود. تاریخ‌نگاران این دوره عمدتا از دیوانیانی بودند که به اسناد و مدارک بسیاری دسترسی داشتند و بدین جهت روایت‌های زیادی از تاریخ این دوره باقی مانده است.
بعد از آشنایی ایرانیان با غرب در دوران جدید و ورود مستشرقین به ایران، تحولی بنیادین در شیوه تاریخ نگاری در ایران به وجود آمد. علاوه بر این توجه ایران‌شناسان و مستشرقین به تألیف تاریخ ایران و تکنیک‌های به کارگرفته شده از سوی آنان، سبب تحول در شیوه تاریخ نگاری نویسندگان ایرانی شد. این تحول به ویژه در آثار به جای مانده از دوران مشروطه به خوبی مشهود است؛ هرچند ورود مستشرقین اروپایی به حوزه تاریخ نگاری باعث به وجود آمدن آثار سوء و به ویژه ورود روایت‌های جعلی و غیر مستند به تاریخ ایران هم شد.
با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۵۷، ثبت و ضبط وقایع مربوط به مبارزات و چگونگی پیروزی انقلاب و همچنین تاریخ نگاری دوره پهلوی به یکی از اولویت‌های اصلی گروه های مختلف با گرایشات گوناگون سیاسی تبدیل شد و از این رو نحله‌های مختلف تاریخ نگاری در کشور پدید آمد.
بررسی این جریانات از ابتدای پیروزی انقلاب نشان می دهد ۸ طیف عمده در جریان تاریخ نگاری جمهوری اسلامی فعال بود‌اند:
۱- پهلوی‌ها
خاندان پهلوی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، بر آن شدند تا با تاریخ نگاری اولا به پرسش های جامعه غربی در خصوص علت پیروزی انقلاب و کنار رفتنشان از قدرت پاسخ دهند و هم اینکه وجهه بد خود در میان ایرانیان را ترمیم کنند. پاسخ به تاریخ محمدرضا پهلوی که به زبان انگلیسی نوشته شد اولین اثر این طیف است که بعد از پیروزی انقلاب منتشر شد. اشرف پهلوی، فردوست، امینی و فرمانفرمائیان از دیگر نویسندگان وابسته به خاندان پهلوی هستند.
۲- محققان خارجی
مطالعه انقلاب اسلامی و علل وقوع آن محققان خارجی نیز از جذابیت خاصی برخوردار است و آنان نیز آثار متعددی برای توجیه دلایل پیروزی انقلاب ایران و به ویژه تطبیق آن با تئوری‌های رایج انقلاب‌ها در جهان نوشته اند. از جمله این افراد می توان به تدا اسکاچ‌پ‍ُل، نیکی کدی، میشل فوکو، رابرت گراهام و ریچارد کاتن اشاره کرد. بعضی چهره‌ها و اندیشمندان مسلمان مثل فتحی شقاقی، علی عزت‌بگوویچ، راشد الغنوشی، حامد الگار هم آثاری در این زمینه دارند.
۳- سفرا و سیاستمداران غربی
کسانی که در ایران به عنوان ماموران دیپلماتیک حضور داشته اند و یا به نحوی با ایران در ارتباط بوده اند، خاطرات و مشاهدات خود از دوران حضور در ایران را به عنوانه کتاب منتشر ساخته اند. خاطرات سولیوان، کارتر، برژنیسکی، سرهنگ چارلرز بکویث و ژیسکاردستن از این جمله هستند.
۴- تجاری نویسان
این گروه که از اوایل دهه ۷۰ شروع به تاریخ نگاری کردند، با بهره‌گیری از تکنیک‌هایی مثل روان نویسی، داستانپردازی و استفاده از جذابیت های زنان، تاریخ را در قالب نوعی قصه‌پردازی برای مخاطب روایت می کنند و بعضا برای کامل کردن سیر داستان خود، حوادث غیر مستند را به تاریخ وارد می نمایند. کسانی همچون بهنود، طلوعی، معتضد و عاقلی جز این دسته از تاریخ نگاران به شمار می روند.
۵- ملی‌گراها
این طیف بعد از کنار رفتن از صحنه قدرت سیاسی در جمهوری اسلامی در آغاز دهه ۶۰، خاطرات و نقش گذشته خود را به نگارش درآوردند. عمده تلاش آنها برای کم رنگ نشان دادن نقش نیروهای مذهبی و روحانیون در حوادث سال های مبارزه با رژیم شاه است. بازرگان، سنجابی، ابراهیم یزدی، مکی و شمس‌الدین میراعلایی آثاری در این زمینه دارند.
۶- چپ‌گراها
غالب نویسندگان این طیف به علت آنکه دیدگاه چپ‌گرایانه شدیدی دارند از دریافتباورهایعمومی و مذهبی مردم ایران عاجزند و در آثارشان نیز بیشتر به عملکرد حزب توده و یا گروه هاى چپ دیگر می پردازند ولی طیف تاثیرگذاری در بین تاریخ نگاران قلمداد نی شوند. خاطرات کیانوری، ایرج اسکندری، مسعود احمدزاده و احمد شفاهی و همچنین «تاریخ سی ساله ایران» از «بیژن جزنی» از این دستهاند.
۷- روشن‌فکران
تاریخ‌نگاری این طیف، موضوع جدیدی است که از اواسط دوره اصلاحات پا به عرصه وجود گذاشته. بستر فکری و تئوریک مورخان در کنار سبک و سیاق آنها مهم ترین مولفه این طیف به شمار می‌رود. این دسته از نویسندگان عمدتا به نوعی اسلام‌گرایی سکولار معتقدند. افرادی همچون عمادالدین باقی، حمیدرضا جلایی‌پور، صادق زیباکلام، حجاریان و ماشاءالله شمس‌الواعظین از جمله مشهورترین چهره‌های این طیف به شمار می روند.
۸- تاریخ نگاری قائلین به جمهوری اسلامی و ولایت فقیه
«بررسی تحلیلی نهضت امام خمینی» نوشته سید حمید روحانی که جلد اول آن در سال ۱۳۵۶ منتشر شد، نخستین کتاب این طیف به شمار می رود. افرادی همچون سیدجلال الین مدنی، مرحوم دوانی و علامه حکیمی از دیگر چهره های مشهور این طیف هستند که معدود آثار منتشر شده توسط این طیف تا آغاز دهه ۷۰ را نگاشته اند.
با گذشت چند سال از پیروزی انقلاب و سپری شدن جنگ تحمیلی، کم کم ضرورت توجه نظام مند به تدوین تاریخ انقلاب از سوی نهادهای مختلف احساس شد و به همین دلیل مجموعههای متنوعی با هدف تدوین تاریخ انقلاب اسلامی و گردآوری و چاپ خاطرات مبارزان پای به عرصه وجود نهادند که مهمترین آنها عبارتند از:
1) مرکز اسناد انقلاب اسلامى.
2) مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
3) بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی .
4) دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران.
5) موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
6) دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری .
7) موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
8) مرکز اسناد تاریخی وزارت اطلاعات .
در این بین مرکز اسناد انقلاب اسلامی، هم از حیث حجم آثار منتشر شده و هم از جهت سابقه فعالیت، نقشی برجسته و ویژه در مقایسه با سایر نهادهای فعال در عرصه تاریخ نگاری دارد. مرکز اسناد انقلاب اسلامی به عنوان مؤسسه پژوهشی تاریخ انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۶۰ فعالیت خود را آغاز نموده است اما فعالیت جدی آن به سال ۶۷ بر می گردد؛ حضرت امام خمینی (ره) در ۲۵ دی ماه ۱۳۶۷ در نامه ای به حجت الاسلام والمسلمین سید حمید روحانی رییس مرکز، ضمن قدردانی از تلاشهای ایشان و مجموعه همکاران وی، با ابراز عدم رضایت از انتشار تاریخ های غیرواقعی از طرف وابستگان به شرق و غرب، ضمن تشویق به نگارش تاریخی واقعی و مستند، پی گیری جدی تر در خصوص جمع آوری همه اسناد اعم از نوشته، صدا و تصویر را مورد تاکید قرار دادند. بدین ترتیب مرکز اسناد انقلاب اسلامی به محلی برای جمع آوری و نگهداری کلیه اسناد انقلاب اسلامی ایران تبدیل شد.
عالی‌ترین مرجع سیاستگذاری مرکز اسناد انقلاب اسلامی، هیات امنای آن می باشد که اعضای آن عبارتند از حجت الاسلام والمسلمین مصطفی پورمحمدی(رئیس هیات امنا)، حجت الاسلام سید حمید روحانی و حجت الاسلام روح الله حسینیان. در سال ۱۳۷۴ با پیشنهاد هیات امنای مرکز ، حجت الاسلام و المسلمین روح الله حسینیان به عنوان رییس مرکز اسناد انقلاب اسلامی از سوی مقام معظم رهبری منصوب گردید و تاکنون ایشان عهده دار این مسؤولیت می باشد.
ساختمان مرکز بنایی قدیمی واقع در خیابان شریعتی نرسیده به میدان قدس است؛ از نکات جالب توجه در مورد این ساختمان آن است که این مکان پیش از انقلاب در اختیار “امیر هوشنگ دولو” فرزند محمدولیخان آصف السلطنه از نزدیکان فاسد محمدرضا پهلوی بوده که بعضا نیز مکانی برای خوشگذرانی های شاه به شمار می رفته است!
مرکز اسناد نهادی دولتی به شمار نمی رود و بودجه آن از محل فعالیت های انتشاراتی و همچنین املاک مصادره ای از وابستگان رژیم طاغوت که در اختیار این مرکز قرار گرفته تامین می شود؛ شاید همین منابع مالی اندک باعث شده تا پرداختی این مرکز برای انجام کارهای پژوهشی بسیار پایین باشد.
مرکز اسناد انقلاب اسلامی علاوه بر معاونت خودکفایی و معاونت اداری و مالی که بیشتر جنبه ستادی دارند، چهار معاونت دیگر هم دارد:
معاونت پژوهشی که رکن اصلی تحقیق و پژوهش مرکز می باشد هر سال ۷۲ موضوع تدوینی و پژوهشی را به عنوان موضوعات نهایی به اطلاع عموم می رساند و علاقمندان می توانند با ارائه طرح تحقیقی، مسئولیت نگارش کتاب در این موضوعات را به عهده بگیرند. اگر در دانشگاه امام صادق(ع) درس خوانده باشید، چهره های آشنا در این معاونت زیاد به چشمتان می خورد!
معاونت انتشارات کلیه مراحل چاپ آثار تهیه شده از حروفچینی و ویراستاری تا لیتوگرافی، چاپ و توزیع، را بر عهده دارد. مرکز اسناد انقلاب اسلامی با چاپ هر پنج روز یک کتاب هم اکنون یکی از پرکارترین ناشران کشور محسوب می شود و طی چند سال گذشته چندین بار به عنوان ناشر برگزیده کشور شناخته شده است.
معاونت اطلاع رسانی وظیفه تهیه سندهای جدید و آرشیو و نگهداری سندهای موجود را بر عهده دارد. اسناد جدید بر اساس نیازهای پژوهشی مرکز تهیه می گردد. هم اکنون ورودی سند به مرکز اسناد انقلاب اسلامی حدود هشتاد هزار برگ در سال می باشد. از جمله دیگر بخش های مهم این معاونت، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی است که فعالیت خوبی در فضای وب دارد.
معاونت تاریخ شفاهی هم وظیفه مصاحبه و ضبط خاطرات کسانی که به گونه ای در فرایند انقلاب اسلامی فعالیت داشته اند یا اطلاعات ثبت نشده ای از تاریخ نهضت امام خمینی(ره) دارند، را به عهده دارد. تاکنون نزدیک به بیست هزار ساعت مصاحبه توسط این بخش تهیه شده است.
Sorry. No data so far.