فيزيک پاسخگوی همه پرسش‌های بشری نيست

سيد حسين امامي

اشاره:

استفان هاوكينگ، فيزيكدان مشهور انگليسي در كتاب پرفروش «سرگذشت زمان» كه سال 1988 منتشر كرده بود نقش خالق در ايجاد كهكشان ها را صريحا رد نكرده بود، اما سال 2008 در كتاب خود با عنوان «طرح بزرگ» مدعي شد كه نظريه انفجار بزرگ نه تنها به خواست خدا نيست، بلكه نتيجه اجتناب ناپذيري از قوانين فيزيك است. وي اخيرا هم در يك همايش به ارائه ديدگاه خود درباره فلسفه و علوم پرداخت و گفت: بايد توجه داشت كه فلسفه مرده است و نتوانسته مانند علوم مدرن به ويژه فيزيك پيشرفت كند. تنها دانشمندان علوم هستند كه توان پاسخگويي به سوالات انسان را دارند. بر اين اساس در گفت وگو با دكتر مهدي گلشني، عضو شوراي عالي انقلاب فرهنگي اظهارات وي بررسي شد. گلشني داراي دكتراي فيزيك از دانشگاه بركلي، استاد دانشگاه صنعتي شريف، عضو آكادمي علوم جهان اسلام، عضو انجمن اروپايي علم و الهيات، عضو انجمن استادان فيزيك آمريكا، عضو مركز الهيات و علوم طبيعي بركلي و عضو موسس انجمن بين المللي علم و دين كمبريج است كه بيش از 15سال رئيس پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي بود. «قرآن و علوم طبيعت»، «از علم سكولار تا علم ديني»، «علم، دين و معنويت در آستانه قرن بيست و يكم» و «تحليلي از ديدگاه هاي فلسفي فيزيكدانان معاصر» از جمله كتاب هاي اوست.

هاوكينگ در سال 1988 در كتاب «سرگذشت زمان» نقش خالق در ايجاد كهكشان ها را رد نكرده بود، اما در سال 2010 با نوشتن كتاب «طرح بزرگ» مدعي شده كه نظريه انفجار بزرگ نه تنها به خواست خدا نيست بلكه نتيجه اجتناب ناپذيري از قوانين فيزيك است، به نظر شما اين تحول در نظر او نتيجه چه عواملي است؟

قبل از اين كه به سوال شما پاسخ دهم، لازم است مقدمه اي را بيان كنم؛ مساله اي كه هاوكينگ مطرح كرده است امر مهمي را در ذهن ما تداعي مي كند و آن وضعيتي است كه در رسانه هاي جهان حاكم است. شخصي كه به هر دليلي مشهور شده است، حرفي كه مي زند به عنوان حرف آخر و نهايي تلقي مي شود و بدون اين كه تجزيه و تحليل شود انعكاس گسترده اي پيدا مي كند. مقداري عوام زدگي بر رسانه هاي جهاني حاكم است. در غرب هم رسانه ها از اين گونه موضوعات استفاده تبليغاتي مي كنند، براي اين كه كار و فعاليت خود را گرم نگه دارند.

هاوكينگ در سال 1969 به اتفاق «پن رز» و «جورج اليس» قضايايي را در مورد نسبيت عام اثبات كردند كه به عنوان قضاياي تَكينگي معروف شد؛ اين قضايا حاكي از اين هستند كه تحت چه شرايطي گرانش منجر به نقاط تكينه (استثنايي) مي شود. در سال 1980 كرسي نيوتن در دانشگاه كمبريج را به هاوكينگ دادند. در آن زمان ايشان يك سخنراني تاريخي تحت عنوان «آيا انتهاي فيزيك در منظر ديد ماست؟» انجام داد و جواب او اين بود كه بله! ما داريم انتهاي فيزيك را مي بينيم و داريم به تئوري همه چيز مي رسيم. در آن زمان نظريه ابر گرانش (8 N) معروف شده بود و هاوكينگ فكر مي كرد كه اين تئوري همه چيز است. او كتاب «سرگذشت زمان» را چند سال بعد از اين دوران نوشت و برخلاف تلقي بعضي و خود شما اين كتاب هم در مقام نفي خداست، ولي در آنجا او با صراحت كنوني اين عقيده را بيان نمي كند. او مي خواهد بگويد اگر وضعيت قضايا اين گونه است، در اين صورت آيا جايي براي نقش خداوند باقي مي ماند كه انجام دهد، يعني او مي خواهد بگويد جهان به خدا بي نياز است. در اين كتاب او نمي گويد كه خداوند نيست بلكه مي گويد كه جهان بي نياز از خداوند است. او صريحا اين جمله را بيان مي كند كه «دراين صورت… ديگر كاري براي خداوند باقي مانده است كه انجام دهد؟!»

زماني كه هاوكينگ اين حرف را مطرح كرد، داشت پيش بيني مي كرد كه تئوري همه چيز در منظر ما و در حال ظهور است و همه چيز را توضيح خواهد داد. او مي گفت تا سال 2000 به احتمال 50 درصد تئوري همه چيز را خواهيم داشت؛ او اين ادعاها را در سال 1980 در سخنراني خود به مناسبت اخذ كرسي نيوتن در كمبريج بيان كرده بود، اما وقتي در سال هاي 97 و 98 از او پرسيده شد كه آيا هنوز معتقد هستيد كه ما به تئوري همه چيز نزديك هستيم، گفت: بله! هنوز اين حرف را مي زنم ولي اين ادعا را از اين زمان حساب كنيد، يعني در سال 1997 كه عملا17 سال از ادعاي اول او مي گذشت و هنوز هم خبري از تحقق ادعاي او نبود باز ادعاي خود را تكرار كرد و گفت اين حرف من را از اين زمان در نظر بگيريد. ايشان همچنين در يك سخنراني تاريخي كه در سال 2002 به مناسبت صدمين سال تولد «ديراك» ـ يكي از بزرگ ترين فيزيكدانان قرن بيستم ـ تحت عنوان «قضيه گودل و پايان فيزيك» در دانشگاه كمبريج ايراد كرد، گفت «عده اي از مردم نوميد مي شوند اگر هيچ نظريه نهايي در كار نباشد كه بتوان آن را به صورت تعدادي محدود اصول بيان كرد، من هم به اين گروه متعلق بودم، اما نظريه M اين را تغيير داده است. اكنون خوشحال هستم كه كاوش ما براي شناخت هرگز به پايان نخواهد رسيد و ما همواره با چالش نظريه هاي جديد روبه رو خواهيم بود… قضيه گودل تضمين كرد كه همواره كار براي رياضي دانان باقي مي ماند و من فكر مي كنم كه نظريه M همين كار را براي فيزيكدانان بكند. (ذكر اين نكته ضروري است كه در آن موقع از قضيه گودل حدود 70 سال مي گذشت، ولي ايشان قبلااز آن اطلاعي نداشت). كسي كه در سال 2002 اذعان مي كند كه هرگز به پايان رياضيات و فيزيك نمي رسيم؛ يك مرتبه در سال 2008 با نوشتن كتاب «طرح بزرگ» ادعا مي كند كه ما به پايان فيزيك رسيده ايم و نظريه M به ما مي گويد كه نيازي به خدا نيست.

قضيه گودل بيانگر چيست؟

محتواي قضيه گودل به زبان ساده اين است كه اگر با مجموعه اي از اصول رياضي شروع كنيم، همواره گزاره هايي وجود خواهد داشت كه صدق و كذب آنها را نمي توان بر اساس آن اصول تعيين كرد. پس رياضي و فيزيك رياضي هرگز به پايان نمي رسند. پس هيچ وقت به نظريه همه چيز نخواهيم رسيد. بسياري از فيزيكدانان كه قبلافكر مي كردند كه يك نظريه همه چيز خواهيم داشت وقتي به اين قضيه، كه «گودل» ـ منطق دان و رياضيدان مجارستاني ـ در منطق رياضي ثابت كرده بود، توجه كردند، از نظرشان عدول كردند و بر اين شدند كه ما همواره مشغول خواهيم بود و فيزيك را هيچ وقت پاياني نخواهد بود.
سوال اول بنده از ايشان اين است كه شما كه در سال 2002 گفته بوديد ما هيچ وقت به انتهاي فيزيك نمي رسيم، با توجه به اين كه قضيه گودل در اين مدت باطل نشده است شما بر چه اساسي ادعا مي كنيد كه جايي در فيزيك براي خدا وجود ندارد؟! مگر نظريه M همه چيز را توضيح داده است؟! اصلاچنين نيست.

لازم است براي خوانندگان ما توضيح دهيد كه نظريه M چيست؟

قبلامي گفتند مواد از ذرات تشكيل شده اند، اما نظريه ذرات به اشكالاتي برخورد كرد؛ مثلاوقتي براي بعضي كميات محاسبات را انجام مي دادند به بي نهايت برخورد مي كردند. در جهت رفع اين اشكالات، نظريه ريسمان مطرح شد كه براساس آن موجودات اوليه را موجودات يك بعدي ريسمان مانند تصور مي كردند و در توسعه آن نظريه غشاء مطرح شد. M اشاره به Membrane يعني غشا است يعني اشياي اوليه اي كه همه چيز از آنها درست شده غشاءگونه هستند. اين نظريه عالم را چهاربعدي نمي داند بلكه عالم را يازده بعدي مي داند كه 7 بعد آن فشرده شده است و ما نمي توانيم آن ابعاد را در وضعيت فعلي رويت كنيم. اين فشرده شدن به طرق مختلف مي تواند انجام شود و در واقع نظريه M در وضعيت فعلي بيش از 10 به توان پانصد جواب دارد. اكنون اين سوال مطرح مي شود كه كداميك از اين جواب ها به جهان ما مربوط مي شود؟ اينها مي گويند كه 10 به توان 500 جهان وجود دارد و در هر كدام از اين جهان ها قوانين و اعداد بنيادي متفاوتي حاكم است و جهان ما يك جهان از اين جهان هاست. من نمي خواهم بگويم كه لزوما تعدد جهان ها در كار نيست و حتي در بعضي روايات اسلامي نيز به تعدد جهان ها اشاره شده است، اما استدلالي كه پيروان نظريه M براي اين جهان ها مي كنند روي مبناي محكمي قرار ندارد. آنها براي اين كه از ملزوماتي نظير خداباوري پرهيز كنند به سراغ نظريه چندجهاني مي روند. نظريه M كه اول مطرح شده بود نظريه چند جهاني نبود، بلكه براي اين بود كه نظريه اي داشته باشيم كه جهان بزرگ ما را توضيح دهد بعد ديدند كه اين نظريه يك جواب ندارد بلكه 10 به توان 500 جواب دارد، واگر فقط يكي از اينها تحقق پيدا كرده باشد بايد عاملي در كار باشد، اما از نظر اينها در صورت تعدد جهان ها نيازي به عامل خارجي نيست.

به نظر شما راه علمي برخورد با او چيست، به عبارت ديگر شما در پاسخ به او از چه روشي استفاده مي كنيد؟

هاوكينگ در اين كتاب «طرح بزرگ» چهار شرط براي يك نظريه موفق بر مي شمارد؛ از جمله اين شروط اين است كه نظريه زيبا و ظريف باشد، با تمام اطلاعات موجودتوافق داشته باشد و پيش بيني هاي جالبي براي آينده داشته باشد كه در آينده قابل دسترس و قابل تحقيق باشد. اكثريت شرايطي كه هاوكينگ در اين كتاب براي يك نظريه موفق مطرح مي كند در مورد نظريه M صادق نيست؛ اولابسياري از افرادي كه به اعتقاد عموم حداقل هم سطح هاوكينگ هستند و به نظرمن حتي عميق تر از او هستند، مانند «پنرز- Penrose»، ادعا مي كنند كه نظريه M، اصلانظريه نيست بلكه مجموعه اي از ايده ها و بصيرت هاست. اين نظريه هيچ پيش بيني قابل تطبيق با تجربه در آينده قابل پيش بيني ندارد. مثلااگر بخواهيم پيش بيني هاي اين نظريه را تاييد كنيم نياز به شتاب دهنده هايي وجود دارد كه محيط آنها 1000 سال نوري است، در صورتي كه محيط كل منظومه شمسي يك سال نوري است و بزرگ ترين شتاب دهنده اي كه افتخار علم فيزيك امروز است و در شهر ژنو ساخته شده – آزمايشگاه سرن- كلا27 كيلومتر است. پس امكان عملي ساختن شتاب دهنده هايي كه پيش بيني هاي اين نظريه را بتوانند به تحقق برسانند و تاييد كنند، وجود ندارد. بنابراين چرا هاوكينگ براساس نظريه اي كه هيچ چيز آن تاييد نشده با قاطعيت در مورد وجود خدا صحبت مي كند؟!، دليلش اين است كه ايشان واقعا به ملزومات حرف هاي خود پاي بند نيست.

يكي از مواردي كه او اخيرا مطرح كرده اين است كه فلسفه نتوانسته به مانند ساير علوم مدرن رشد كند و از اين رو فلسفه مرده است. نظر شما در اين ارتباط چيست؟

ايشان دارد فلسفه را طرد مي كند و مي گويد فلسفه مرده است از طرف ديگر صريحا مي گويد كه يك پوزيتيويست است و بدون اين كه اطلاع كافي داشته باشد، پوزيتيويسم را به پوپر نسبت مي دهد كه حاكي از كم اطلاعي وي از فلسفه و فلسفه علم است. او مي گويد يك پوزيتيويست است، در حالي كه پوزيتيويسم يك مكتب مهم فلسفي است كه در فلسفه مرده است، البته آثار آن هنوز در فيزيك باقي است، گرچه بسياري از فيزيكدانان طراز اول ديگر به پوزيتيويسم معتقد نيستند و آن را كنار گذاشته اند، ولي تكيه گاه هاوكينگ پوزيتيويسم است؛ پس او چگونه مي گويد فلسفه مرده است، در حالي كه به نحله اي از آن تعلق دارد. ايشان دارد نوعي فلسفه را به كار مي گيرد تا نوعي ديگر از فلسفه را نفي كند.

بايد به او گفت اگر شما پيرو مكتب پوزيتيويسم هستيد كه معتقد به امور وراي حسي نيست و معتقد است كه ما همه چيز را از تجربه به دست مي آوريم و علممان مبتني بر حس و داده هاي حسي است، در اين صورت چگونه نظريه اي را كه هيچ تاييد تجربي ندارد، مبناي صدور احكام عام قرار مي دهيد؟ بنابراين ايشان اصلامتوجه نيست كه دارد چه مي گويد. منتها مايه تعجب اين است كه ايشان براساس نظريه اي كه همه چيز آن مورد سوال است يك ادعاي بسيار بزرگ را مطرح مي كند و رسانه ها در سطح جهان اين چنين وسيع آن را انعكاس مي دهند اما اگر كسي حرف درست مهم ولي غيرجنجالي بزند اصلاانعكاس نمي يابد.

من مي توانم اقوال بعضي از دانشمندان بزرگ معاصر را در مورد نظريه M ذكر كنم كه اصلاآن را نظريه نمي دانند، بلكه يك امر رويايي مي دانند كه قابل تحقيق و تاييد نيست. بعضي آن را مجموعه اي از افكار زيبا مي دانند. خوشبختانه بعضي از بزرگان خود اين نظريه نيز بسيار محتاطانه سخن گفته اند. «ويتن» كه خود از بنيانگذاران نظريه M و از افراد مورد تاييد هاوكينگ است، مي گويد: « نظريه ريسمان به صورت تكه تكه، طي دوراني كه تقريبا چهار دهه طول كشيد، كشف شد، بدون آن كه كسي واقعا بفهمد در پسِ آن چه قرار دارد. در نتيجه هر جزئي كه برملامي شود، باعث شگفتي مي گردد. ما هنوز نمي دانيم تمامي اين ايده ها از كجا مي آيند، يا به چه منتهي مي شوند.» همين طور «بريان گرين»، يكي ديگر از فعالان نظريه ريسمان، مي گويد: «فرمول بندي فعلي نظريه ريسمان هنوز فاقد آن نوع اصل بنيادي است كه در مركز ساير پيشرفت ها مي بينيم.» پس هاوكينگ براساس نظريه اي كه هنوز اصول آن مشخص نيست، دارد راجع به ابتداي عالم سخن مي گويد! اين ناشي از غرور بي اندازه است. متاسفانه ايشان از وقايعي كه در فيزيك و اخترفيزيك در طول قرن اخير اتفاق افتاده عبرت نگرفته است، اگر كسي ديده عبرت بين داشت، از بلاهايي كه به سر نظريه هاي فيزيكي در قرن بيستم آمد، عبرت مي گرفت و با احتياط صحبت مي كرد، و حداقل مي گفت كه نمي داند! نه اين كه صريحا بر اساس نظريه اي كه درست بودن آن مورد ترديد است، اين سخنان را به زبان بياورد. هاوكينگ مي گويد: طبق نظريه M ما با يك جهان سر و كار نداريم؛ بلكه با بي شمار جهان سر و كار داريم. زماني به دنبال اين بوديم كه يك قانون و نظريه واحد پيدا كنيم كه خودسازگار باشد و كل جهان را توضيح دهد، اما ديگر به دنبال نظريه واحد نيستيم. حال بر اين اعتقاد هستيم كه همه چيز امكان پذير است و هر قانوني كه مطرح شود بالاخره در جهاني حاكم است. اين سخنان ادعاهاي بزرگي است و عجيب است كه اين طور به سادگي در رسانه ها مطرح مي شود و علمي تلقي مي شود.

آيا مباني فلسفه اسلامي وغربي توانايي پاسخ و رد مواضع هاوكينگ را دارند ؟

اصلانيازي نيست كه بر مبناي فلسفه اسلامي و غربي بخواهيم با هاوكينگ كه ادعا مي كند فلسفه را قبول ندارد، بحث كنيم مي توان براساس فيزيك خودش با او بحث كرد؛ مگر او براي يك نظريه موفق چهار شرط نگذاشت؟ كدام يك از اين شروط (منهاي شرط اول مربوط به ظرافت و زيبايي) در نظريه M وجود دارد يا به تحقق پيوسته است؟! به اين خاطر است كه حتي بعضي از فيزيكدانان بزرگي كه خداباور به مفهوم معمولي آن نيستند نيزمي گويند هاوكينگ حق ندارد اين گونه مطالب ظني را به عنوان مسلمات علم به جهان عرضه بدارد. هاوكينگ مي گويد كه خود قوانين فيزيك كافي است كه جهان به وجود بيايد. بايد در پاسخ او پرسيد كه خود قوانين فيزيك از كجا به وجود آمدند؟ هاوكينگ در واقع به قوانين فيزيك يك منزلت ابدي مي دهد و آنها را تغييرناپذير و متعال مي پندارد و به آنها سرشت خدايي مي دهد. او دارد يك چيز زوال ناپذير و لايتغير را تحت عنوان قوانين جهان مطرح مي كند.

براي اين كه جهان هاي متعددي كه ايشان پيش بيني مي كند به وجود بيايند زمينه هايي لازم است (فضا، زمان، ميدان ها و…). اين زمينه ها از كجا آمد؟ ايشان عامل را با قانون اشتباه مي گيرد. شما يك ماشين داريد. فيزيك براي شما توضيح مي دهد كه اساس كار اين ماشين چيست؟، ولي اين ماشين احتياج به راننده و سوخت دارد. قانون و مكانيسم با عامل و علت فرق دارد. هاوكينگ دارد همه اينها را مغشوش مي كند. خود قانون چگونه مي تواند جهان را خلق كند؟ به علاوه همان طور كه گفتيم هاوكينگ دارد به اين قوانين منزلت ابدي و زوال ناپذير مي دهد. اينجاست كه «پاول ديويس» مي گويد: هاوكينگ از خداي متعال پرهيز مي كند و به جاي او، امر متعال ديگري را قرار مي دهد.

شما در ابتداي صحبت هاي خود انتقادي به فضاي رسانه ها داشتيد كه اين گونه مسائل را برجسته مي كنند، در اين باره بيشتر توضيح مي دهيد؟گلشني: نمي دانم هاوكينگ در چه عالمي زندگي مي كند؟ آيا او نمي بيند كه هيچ كدام از نظريه هاي فعلي خالي از چالش نيست؟ اكنون بشر تنها حدود 5 درصد از ماده عالم را مي شناسد، پس چگونه مي توانيم راجع به كل عالم قضاوت كنيم و بگوييم كه همه عالم را كشف كرده ايم؟

مشكلي كه وجود دارد اين است كه وقتي كه يك ملحد در گوشه اي از دنيا سخني مي گويد، گفته هاي او در محيط و جامعه ما خيلي زود انعكاس پيدا مي كند و همه جوان ها كنجكاو مي شوند كه او چه گفته است، ولي وقتي خلاف اين امر اتفاق مي افتد در رسانه هاي ما اصلامنعكس نمي شود. سارتر ـ فيلسوف معروف فرانسوي ـ كه عمري خدا را انكار كرد، در آخر عمر خود مصاحبه اي با يك خبرنگار كمونيست انجام داد كه در يك مجله آمريكايي منتشر شد. در آن مصاحبه او از گفته هاي خود اظهار ندامت كرد و صريحا گفت كه به خدا معتقد است. افرادي كه طرفدارش بودند در تشييع جنازه او شركت كردند ولي بعد گفتند كه او آبروي آنها را برد. چرا واقعه اي به اين مهمي انعكاسي در مطبوعات ما نداشت؟! چند سال پيش آنتوني فلو ـ فيلسوف معروف غربي ـ كه همواره به عنوان يك ملحد تمام عيار بر ضد خداباوري در سراسر جهان مناظره مي كرد نظر خود را تغيير داد و گفت خداباور شده است. در آن زمان جز انعكاس مختصر و ضعيفي چيزي از اين خبر در رسانه هاي خودمان مشاهده نكردم، در حالي كه تحول مهمي اتفاق افتاده بود. به نظرمن رسانه ها قبل از اين كه اين گونه اخبار را منعكس كنند خوب است قدري مشورت با اهل علم بكنند تا آن را به صورت كامل منعكس كنند و طرف ديگر قضيه را نيز منعكس كنند.

بسياري از مشاهير در مورد كتاب «طرح بزرگ» هاوكينگ اظهار نظر كردند، اما اين اظهارنظرها در رسانه هاي ما منعكس نشد. مهم ترين اين منتقدان «پن رز» بود كه صريحا در فايننشيال تايمز اظهار نظر كرد كه: اصلااين كتاب خطرناكي است، چون اين كتاب مدعي اثبات چيزي است كه به هيچ وجه از عهده اثبات آن بر نمي آيد. آن مدعي اين است كه دارد خدا را نفي مي كند ولي نظريه اي كه دارد از آن استفاده مي كند توان لازم براي انجام اين كار را ندارد.
هاوكينگ كه مرتبا اظهارنظرهاي واقعا غير متواضعانه كرده حداكثر مي توانست لاادري گرا باشد. هيچ كدام از حرف هايي كه او مي زند از استدلال هايش نتيجه نمي شود و چون فلسفه نمي داند مرتب مرتكب مغالطات فلسفي و منطقي مي شود.

به نظر شما علت اين اظهارنظرها به چه امري برمي گردد؟ آيا اصلاموضوع وجود خدا و مبدا براي جهان مرتبط با علوم تجربي محض است كه يك فيزيكدان بتواند آن را انكار كند؟

فيزيكدانان گاهي از واقع گرايي دور شده اند و خيلي مغرورانه با قضايا برخورد مي كنند. زماني يك فيزيكدان بسيار برجسته از دانشگاه هاروارد ـ باكال ـ سخني گفته بود كه به نظرم اندرز خيلي خوبي بود. او گفته بود: براساس چند داده تجربي ما نبايد تكليف اول و آخر عالم را تعيين كنيم. مثلابگوييم 10 به توان منهاي 39 ثانيه بعد از بيگ بنگ فلان واقعه اتفاق افتاد. اين گونه اظهار نظرها خيلي دور از تواضع است. اكنون هم برخي از فيزيكدانان بزرگ هشدار مي دهند كه قدري تواضع را رعايت كنيد و اين قدر ادعاهاي گزاف نكنيد. هاوكينگ به اين قبيل سخن ها عادت كرده است؛ (و چون آن وضعيت خاص جسماني براي او پيش آمد، پوشش رسانه ها در مورد او بسيار گسترده تر شد.) او هر چه دلش مي خواهد مي گويد ولي اين وظيفه محافل علمي است كه بيايند و مسائل را تحليل كنند. يكي از اخترفيزيكدانان منتقد هاوكينگ گفته است كه حرف هاي هاوكينگ عين حرف هاي طالبان است، يعني همان طور كه حرف هاي طالبان بي سروته است حرف هاي هاوكينگ نيز چنين است. اين ادعاهاي هاوكينگ نشان از عوام زدگي او دارد و از ساحت واقعي فيزيك دور است.

فيزيك نمي تواند به همه سوالات پاسخ دهد، فيزيك كجا مي تواند مسائل مربوط به اخلاق را جواب دهد! كجا مي تواند مسائل مربوط به زيبايي را پاسخ دهد! كجا مي تواند بگويد كه فداكاري خوب است؟! بعضي از فيزيكدانان كه لزوما هم خداباور نبوده اند صريحا گفته اند كه اينها سوالات اساسي است كه ما بايد به آنها پاسخ بدهيم اما فيزيك نمي تواند به اينها پاسخ دهد. «پن رز» صريحا مي گويد: «نوعي غرور در فيزيكدانان وجود دارد كه حاكي از آن است كه اگر همه قوانين فيزيكي را بدانيم مي توان همه چيز را در باره جهان دانست، لااقل به نحو اصولي. آيا يك نظريه همه چيز نظريه شعور را نيز در بر دارد ؟ آيا نظريه اخلاق يا رفتار انساني يا زيبايي شناسي را در بر دارد؟ آيا اگر ايده ما از علم گسترده تر شود به طوري كه اينها را در بر بگيرد، هنوز مي توان آن را فيزيك در نظر گرفت يا قابل تقليل به فيزيك هست؟» اين اندرز مهمي است. به نظرم اگر كلام علماي عميق تر در محيط ما و حتي جهان منعكس مي شد آن وقت اين گونه سخنان اصلابرجسته نمي شد و مانند خيلي از سخنان ديگري كه زده مي شود ناديده گرفته مي شد.

گفتيد كه بسياري از فيزيكدانان مشهور عليه كتاب طرح بزرگ و حرف هاي اخير هاوكينگ موضع گرفتند. برخي از مهم ترين اين اظهارات را بيان مي كنيد؟

فيزيكدانان مي گويند كه نظريه چند جهاني كه حاوي پيش بيني وجود جهان هاي متعدد است تعداد زيادي زمينه لازم دارد؛ بايد فضا و زمان مناسب و مكانيسم توليد جهان ها وجود داشته باشد، همچنين بايد تعدادي ميدان وجود داشته باشد و اينها را بايد به عنوان اصل قبل از پيدايش جهان قبول كرد، اما اينها خودشان از كجا نشات مي گيرند؟ چرا خود را مجاز مي دانيد كه اين پيش زمينه هاي ابدي را بپذيرند؟ خداوند متعال توانا را نمي پذيرند اما قوانين ساكت و ميدان هاي خيالي قبل از وجود جهان را مي پذيرند.

يكي از ايرادهاي ديگر اين است كه به او مي گويند كه شما قانون را با عامل اشتباه گرفته ايد. يا گفته اند نظريه M مانند يك كوچه تاريك است كه ابتدا و انتهاي آن مشخص نيست. آن حتي در آينده پيش بيني پذيرنيز آزمون ناپذير است. «پن رز» مي گويد: نظريه M برخلاف مكانيك كوانتومي هيچ تاييد تجربي ندارد. آن اصلانظريه نيست، بلكه مجموعه اي از آرزوها و بصيرت هاست. اين نظريه گمراه كننده است چون اين تلقي را به بار مي آورد كه اين نظريه همه چيز را توضيح مي دهد. بالاخره مي گويند هاوكينگ نمي تواند اين ادعاي بسيار مهم را براساس نظريه اي انجام دهد كه خود آن نظريه مقبوليت عامه نيافته و تاييد تجربي نشده است.

شما مطرح كرديد كه هاوكينگ در كتابش صراحتا گفته كه من يك پوزيتيويست هستم، آيا در مقابل اين ديدگاه به او هم انتقاد شده است؟

به شخص خود ايشان راجع به پوزيتيويست بودنش انتقاد نشده است، اما بنده در كتاب «تحليلي از ديدگاه فلسفي فيزيكدانان معاصر» و يا «قرآن و علوم طبيعت» مفصلاراجع به طرد پوزيتيويسم بحث كردم و كاملابر عليه آن استدلال شده است. پوزيتيويست ها به طور خلاصه مي گويند اگر چيزي راه تاييد تجربي نداشته باشد و قابل مشاهده نباشد نبايد پذيرفته شود و چون احكام متافيزيكي قابل تاييد تجربي نيست پس اينها را نبايد وارد بحث كرد؛ حرف هاوكينگ هم بيش از اينها نيست، اما اين ديدگاه رد شده است، چون خود فيزيكدانان مجبور شدند چيزهايي را كه قابل رويت و مشاهده نيست، بپذيرند. در فيزيك گفته مي شود پروتون از 3 «كوارك» ساخته شده است و «كوارك» هم قابل مشاهده نيست و حتي فيزيكدانان نظريه اي ساختند كه چرا كوارك قابل مشاهده نيست، در صورتي كه فيزيكدانان كه قبلاپوزيتيويستي فكر مي كردند مي گفتند هر چيزي كه قابل مشاهده نباشد قابل اعتنا نيست، اما اكنون اينها پذيرفته مي شود. «فاينمن» كه پيرو اين مكتب بود، بعدا گفت: اگر چيزي در فيزيك مفيد واقع شد، ولو اين كه قابل مشاهده نيز نباشد بايد از آن استفاده كنيم. بنابراين فيزيك از اين موضع حركت كرده است، اگرچه تفكر فيزيكدانان مخصوصا در محيط ما هنوز پوزيتيويستي باقي مانده است اما خود فيزيك از اين موضع حركت كرده است. اكنون فيزيك چيزهايي را قبول مي كند كه واقعا قابل مشاهده مستقيم نيستند.

اگر هاوكينگ پوزيتيويست است، چنان كه خودش اذعان دارد، جهان هاي متعددي كه نمي توانيم از هيچ كدام از آنها اطلاعي داشته باشيم به چه دليل قبول مي شود؟ پذيرش جهان هاي متعددي كه قابل تاييد تجربي نيستند امكان پذير دانسته مي شود، در حالي كه اين يك اعتقاد متافيزيكي است. پس در واقع ايشان صريحا دارد از فيزيك تجاوز مي كند و وارد متافيزيك مي شود.شبيه ايشان وضعيت پروفسور «واينبرگ» است كه كتابي تحت عنوان «روياي يك نظريه نهايي» نوشته بود و در آن به فلسفه حمله كرده بود. فيزيكدان درجه اولي از دانشگاه پرينستون از ايشان انتقاد كرده بود كه شما داريد فلسفه را به كار مي بريد كه فلسفه را طرد كنيد!
مدت ها اين تفكر در جوامع بشري حاكم بوده كه هر چيزي را كه علم بيان مي كند، بر آمده از مشاهده و اثبات شده تلقي مي كنند. اين تفكر باعث شده است كه ادعاهايي نظير ادعاهاي هاوكينگ را جدي بگيرند، اما همه دانش هاي ما برخاسته از تجربه نيست. كجا ثابت كرديم كه جهان قابل فهم است؟ اما ما داريم اين امر را به عنوان يك اصل قبول مي كنيم. كجا ثابت شده كه بقيه جهان همانند بخشي از جهان است كه ما داريم در آن زندگي مي كنيم؟! اما ما داريم اينها را به عنوان اصل قبول مي كنيم. همه اينها واقعا مفروضات متافيزيكي است و ما همواره داريم احكام عام را به كار مي بريم.

انتقادهايي كه به هاوكيـنگ شده آيا در مطـــبوعــات و رسانه هاي غربي منعكس شده است؟

در آنجا منعكس شده است. فايننشيال تايمز بلافاصله با «پن رز» كه با خود هاوكينگ مقاله معروفشان را نوشتند و فيزيكدان درجه اولي است، مصاحبه كرد. همين طور با «پاول ديويس» هم مصاحبه كردند، اما اينها در محيط ما منعكس نشده است. گاردين كه با هاوكينگ مصاحبه كرد و اين گونه سخنان را از او نقل كرد، با منتقدان وي نيز مصاحبه كرد و انتقادهاي وارده را منعكس كرد. انتقادها در رسانه هاي غربي خيلي خوب انعكاس داشت، اگر تلويزيون انگليس امكانات زيادي در اختيار امثال هاوكينگ گذاشت در همان محيط رسانه هاي ديگر به اندازه كافي انتقاد از سخنان هاوكينگ را مطرح كردند.

امبرتو اكو، نويسنده و فيلسوف معاصر يكي از منتقدان هاوكينگ در اين مساله است، او مي گويد هاوكينگ درصدد است به پرسش هايي نظير چگونه مي توانيم دنياي پيرامون خود را درك كنيم؛ ماهيت واقعيت چيست؛ علل نياز جهان به خالق چيست؛ چرا چيزي هست به جاي آن كه نباشد؛ چرا ما وجود داريم و چرا اين مجموعه از قوانين وجود دارند، پاسخ دهد. اكو معتقد است چهار پرسش آخر اين مجموعه از پرسش ها شايد به وسيله علم فيزيك قابل پاسخ باشند، اما بايد توجه داشت پيش از پاسخگويي به چهار سوال آخر نيازهست كه به دو پرسش اول پاسخ داده شود.

همه اين سوالات فلسفي است، فيزيك به هيچ كدام از سوالاتي كه شما خوانديد، نمي تواند جواب دهد. زماني بود كه راجع به اين مطلب شك و ترديد وجود داشت. اما امروزه بعضي از دانشمندان تراز اول مي گويند كه فيزيك نمي تواند به اين سوالات جواب دهد. «ويگنر» كه يك فيزيكدان برنده جايزه نوبل است گفته كه معلوم نيست هيچ وقت فيزيك بتواند راجع به شعور حرفي بزند؟ من، هاوكينگ را انسان عميقي نمي دانم. افرادي كه از هاوكينگ انتقاد كردند الزاما خداپرست نبودند. اما آنها سخن وي را علمي تلقي نكردند. به نظر مي رسد كه هاوكينگ از اين برنامه اي كه راه انداخته و مورد استقبال رسانه ها قرار گرفته خوشش آمده، اما استقبال رسانه ها حاكي از اتقان مطالب وي نيست. كسي كه بدون اين كه زمينه اي در فلسفه داشته باشد اين گونه قضايا را خلط مي كند واضح است كه سطحي است. برخي از فيزيكدانان هم سطح هاوكينگ خيلي با احتياط صحبت مي كنند و امكانات مختلف را در نظر مي گيرند. اينها صريحا مي گويند كه اين گونه سخنان متافيزيكي است و از علم نتيجه نمي شود.

اين تلقي در فضاي فرهنگي ما وجود دارد كه معمولا خدايي كه متخصصان علوم تجربي مانند فيزيك، كيهان شناسي، جراحان و… مي فهمند بسيار زيباتر از علوم ديگر است . آيا به اين معنا اعتقاد آنها به خدا بيشتر و قوي تر است؟

اين اعتقاد با لوازم آن درست است، اما در وضعيت فعلي درست نيست و علتش اين است كه الان فيزيكدانان و علما در يك محيط خيلي محدود رشد مي كنند. قبلادانشمنداني مانند اينشتين، ماكسول و… معلومات جامعي داشتند و پخته بودند و به راحتي مقاله نمي نوشتند و سخن نمي گفتند و اگر هم اشتباهي مي كردند صراحتا بيان مي كردند. مثل اينشتين كه در ابتدا پوزيتيويستي فكر مي كرد، ولي بعدا تغيير عقيده داد. بعضي دانشمندان معاصر فكر مي كنند كه پوزيتيويسم آخر راه است. اما خود «آير» ـ يكي از روساي اصلي پوزيتيويست هاي قرن بيستم ـ صريحا به بي حاصلي آن اقرار كرد؛ اما چگونه وبا چه جراتي اينها مي گويند فيزيك انتهاي همه چيز است. اتفاقا امر مهمي كه اتفاق افتاده اين است كه ثابت شده است فيزيك خيلي پيچيده تر از آن چيزي است كه قبلاقضاوت مي شد و ما از انتهاي فيزيك خيلي دور هستيم.الان تمام نظريه هاي معروف كه بسيار جا افتاده به نظر مي رسند محل سوال و چالش هستند- حداقل از لحاظ كامل بودن. نظريه كوانتوم و نظريه نسبيت عام از نظر مطابقت با تجربه بسيار موفق اند ولي كامل بودن آنها مورد ترديد است. اكنون نظريه اي وجود ندارد كه بدون مناقشه باشد. نمي دانم هاوكينگ در چه عالمي زندگي مي كند؟

اين نهايت خامي را مي رساند. انتظار مي رفت كه يك دانشمند مشهورحداقل به نظريه اي استناد كند كه تاييد شده بود و در جامعه علمي مقبوليت عام داشت، در حالي كه چنين نيست.