امام سجاد(ع) در رساله حقوقشان که در ۵۰ بند نوشته شده است، با نگاه حق بيني حقوق افراد و قشرهاي مختلف را نسبت به يکديگر بيان مي کنند. در اين رساله اصول اخلاقي به چشم مي خورد که با رعايت آن ها مي توان از بروز بسياري از مشکلات و معضلات در زندگي شخصي و اجتماعي پيش گيري کرد. حجت الاسلام يوسفي غروي از مدرسان حوزه علميه قم برخي از اين عبارات و اصول اسلامي و اخلاقي را بيان مي کند.
رساله اي عميق و دقيق در ۵۰ بند
رساله حقوق امام سجاد(ع) با نگاهي دقيق و جزئي اما عميق و فراگير در ۵۰ بند تنظيم شده است و ابوحمزه ثمالي يکي از اصحاب مشهور آن حضرت، آن را از امام چهارم(ع) روايت کرده است. محدثاني مثل شيخ کليني در کتاب کافي، شيخ صدوق درکتاب خصال و علي بن شعبه حراني در کتاب تحف العقول اين رساله را با سندهاي معتبر از ابوحمزه روايت کرده اند.
يوسفي غروي با بيان اين مطالب مي افزايد: امام زين العابدين(ع) در اين رساله، معيارهاي ديني و انساني روابط فردي و اجتماعي را حکيمانه بيان مي کنند به گونه اي که اين آموزه ها همه ابعاد زندگي انسان را در بر مي گيرد. به عنوان مثال ايشان نوع رفتار صحيح و منصفانه و انساني در برابر پدر و مادر، معلم، حاکم، مدير، همسايه، همسر و … را مطرح مي کنند که رعايت اين آموزه ها موجب مي شود انسان روابط سالم و درستي با ديگر افراد جامعه برقرار کند. مي توان گفت اگر کسي آموزه هاي امام سجاد(ع) در اين رساله را به خوبي دريابد، به اسرار قوانين و حقوق اسلامي در روابط فردي و اجتماعي پي برده است.
وي به برخي مشخصات رساله امام سجاد(ع) اشاره مي کند و مي افزايد: آن حضرت قبل از بيان حقوق افراد و طبقات مختلف، در آغاز کلام تاکيد مي کنند که حقوق متعددي براي انسان ها وجود دارد که شناخت آن ها واجب است.
آن گاه حضرت حقوق خداوند را به عنوان بزرگ ترين حقي که بر ذمه انسان است، بيان مي کنند و سپس رابطه و حق انسان بر خودش، رابطه انسان با اجتماع و محيط زندگي (حقوق شهروندي) مانند حق حاکم، معلم، همسايه، هم کيش، دوست و … را بيان مي کنند. در ادامه اين رساله رابطه انسان با خانواده و حقوقي که اعضاي خانواده نسبت به يکديگر دارند، مطرح مي شود، حقوق مشورت کننده و مشورت خواه و شريک و پيش نماز مسجد و در پايان هم حضرت سجاد(ع) حقوق هم کيشان و هم نوعان را مطرح مي کنند.
حق خداوند، بزرگ ترين حق بر ذمه انسان است
وي به برخي سفارش هاي امام (ع) در بيان حقوق افراد و طيف هاي مختلف اشاره مي کند و مي گويد: آن حضرت، حق خداوند را بزرگ ترين حق بر ذمه انسان معرفي مي کنند و مي فرمايند: بدان بر تو براي خدايت حقوقي در هر حرکت و سکوني که داري يا هر جايي که فرود مي آيي و هر عضوي که به حرکت مي آوري و در هر ابزاري که مورد استفاده قرار مي دهي، جاري است که بزرگ ترين آن ها حقي است که تو را از سر تا پايت فرا مي گيرد براي چشم هايت، گوش هايت، زبانت، دستانت، پاهايت و … حقي است. در ادامه امام(ع) حق هر يک از اعضاي بدن انسان را بيان مي کنند.
رفتار با مدير و مافوق از نظر امام سجاد(ع)
پس از بيان حق خداوند امام چهارم(ع) به حقوق انسان در برابر جامعه و ديگر افراد اشاره مي کنند و درباره حقوق فرمانروا و هيئت حاکمه، که مي توان آن چه را امروز به عنوان مدير از آن نام برده مي شود، در زمره آن قرار داد، مي فرمايند: در برابر آن چه او به تو مي بخشد آن قدر رضايت و خشنودي نشان بده که خويشتن را از گزند وي در امان داري در حدي که به دينت نيز آسيبي نرسد. با او از در مخالفت رفتار نکن که اگر چنين کني نافرماني او بر خويشتن را کرده اي و او را به دشواري انداخته اي و به انديشه هلاکت خودت واداشته اي، حال آن که شايسته تر آن بود که ياور او باشي و در آن چه بر تو ارزاني داشته است، شريک و همراهش باشي.
توصيه هاي امام سجاد(ع) درباره نحوه رفتار با دوستان
امام سجاد(ع) درباره اين که دوست انسان چه حقي بر او دارد و ما چگونه بايد با دوستانمان رفتار کنيم، توصيه هاي بسيار باارزشي دارند که يوسفي غروي به برخي از اين موارد اشاره مي کند و مي گويد: امام (ع) مي فرمايند که نسبت به دوستت بر توست که با نيکي با او مصاحبت و حداقل انصاف را در موردش رعايت کني، هم چنان که او در حق تو بزرگواري مي کند تو نيز نسبت به او بزرگي کن و نگذار او در نيکي ها بر تو پيشي گيرد و اگر چنين کرد تو جبران کن. خودت را ملزم کن که در اطاعت پروردگار دوستت را ياري و در دوري کردن او از معصيت الهي همراهي اش کني.
عيب هاي همسايه ات را بپوشان
حضرت سجاد(ع) به حقوق همسايگان نيز اشاره مي کنند و مي فرمايند: از حقوق همسايه بر تو اين است که در غيابش او را پاس داري و در حضورش احترامش کني و در هر حال به کمک و ياري او برخيزي، به عيب جويي او نپردازي و دنبال نقاط ضعف شخصيت او نباشي و اگر ناخواسته و سهوي بر عيبي از او آگاه شدي، آن را نزد خود نگاه داري و آن عيب را فاش نکني و چنان چه به مورد منفي از او برخورد کردي اين دانسته خود را نزد خودت نگه داري و آن عيب را بپوشاني.
بي اطلاع او در حالي که او متوجه نيست به سخنانش گوش ندهي و به هنگام سختي ها او را رها نکني و هنگامي که او را غرق در نعمت مي بيني بر وي رشک نبري، لغزش هاي همسايه ات را ناديده بگير، خطاهايش را ببخش و هرگاه ناسپاسي ات کرد تو بردباري کن.
حقوق اقليت هاي مذهبي
وي با اشاره به اين که امام علي بن الحسين(ع) درباره اهل ذمه يعني غيرمسلمانان که در کشور اسلامي و تحت حکومت اسلامي زندگي مي کنند نيز سفارش هايي دارند اظهار مي دارد: در ميان شهروندان جامعه اسلامي اقليت هاي مذهبي هم ممکن است زندگي کنند که هم کيش و آيين مسلمان ها نيستند اما نسبت به آن ها حقوقي را بايد رعايت کرد. امام سجاد(ع) درباره حقوق اقليت هاي ديني مي فرمايند: حکم اسلام درباره آن ها اين است که آن چه را خداوند از آن ها پذيرفته است، بپذيري و همين بس که خداوند عهد خود را به آن ها داده و امان شان بخشيده است. با همان حکمي که درباره خود روا مي داري درباره آن ها حکم کن و عهد و پيمان با خدا و رسول او و وفاي به اين عهد بايد مانع از آن شود که تو به آن ها ستم کني زيرا رسول خدا(ص) فرموده است: هر کس به هم پيمانش ظلم کند به پيامبر دشمني ورزيده است. پس در مورد آنان از خدا بترس.
اگر کسي از معلمت بدگويي کرد به دفاع از او برخيز
وي حق معلم را از ديگر حقوقي برمي شمارد که در رساله حقوق امام سجاد(ع) به آن توجه شده است. يوسفي غروي در اين باره تصريح مي کند: آن حضرت مي فرمايند که از جمله حق معلم بر انسان، بزرگداشت او، حفظ حرمتش، نيکو گوش دادن به سخنانش، روي آوردن به او و با جان و دل در اختيار او بودن است. در جايي که به دانش معلم نياز داري تمام دانش و خرد خود را به او بسپاري و انديشه و جان و دل خودت را در اختيار او قرار دهي و با ترک لذت ها و هواهاي نفساني، ديده ات را براي او جلا دهي و صدايت را در برابرش بلند نکني و به کسي پاسخ نگويي تا تنها او پاسخ گو باشد و در حضور او با کسي به گفت وگو ننشيني و اگر کسي در نزد تو از وي بدگويي کرد به دفاع از او برخيزي و عيب هاي او را پنهان داري و مناقبش را بر زبان آوري، با دشمن او نشست و برخاست نکني و با دوستانش دشمني نورزي.
تو توان تشکر از مادرت را نداري
وي به حقوق مادر در کلام امام سجاد(ع) هم اشاره مي کند و مي افزايد: آن حضرت مي فرمايند حق مادر بر تو اين است که بداني او تو را درجايي حمل کرده که هيچ کس ديگري را حمل نمي کند و از شيره جانش به گونه اي که هيچ کس ديگر را نمي خوراند، تو را خورانده است و با گوش و چشم و پوست و همه اندامش با رضا و رغبت و شادي از تو مراقبت کرده است و همه درد و رنج و غم را به جان خود خريده است تا به تو توان بخشد و به دنيا بياورد. او راضي شده است که گرسنه بماند تا تو را سير کند. برهنه بماند و تو را بپوشاند. تشنه بماند تا تو سيراب شوي و با هر درد و رنج براي تو فداکاري و از خودگذشتگي کرده است و تو ياراي سپاس و شکرش را نداري مگر به ياري و لطف الهي.
درباره حق برادر نيز حضرت مي فرمايند: برادرت دست توست که درازش مي کني و پناهي است که به آن پناه مي جويي و عزتي است که بر آن اعتماد مي کني و قدرت و تواني است که بدان تکيه داري و مبادا از او براي ظلم به خلق استفاده کني و هرگز از ياري او روي متابان و در برابر دشمنش او را تنها نگذار.
درباره آن چه به تو اندرز داد، بينديش
وي به حقوق کسي که به انسان اندرز مي دهد از ديدگاه امام سجاد(ع) اشاره و خاطرنشان مي کند: امام (ع) مي فرمايند که بر توست در برابر او حق شناس باشي، دل خود را به او بسپاري و گوش جان به او بدهي تا اندرزش را بفهمي و درباره آن بينديش اگر خود بدان عمل کرد که چه خوب و گرنه او را ببخش و سرزنشش مکن و اگر خود او به آن چه مي گويد عمل نمي کند دلسوز تو نيست پس به اندرزهاي او در اين زمينه توجه نکن.
اين مدرس حوزه علميه درباره حقوق کسي که سخنانش باعث شادي انسان مي شود هم به ديدگاه امام سجاد(ع) در رساله حقوق اشاره مي کند و مي افزايد: امام سجاد(ع) مي فرمايند اگر منظور اصلي اين فرد شادي و مسرور کردن تو بود، ابتدا خدا را سپاس گوي و سپس از او تشکر کن چون او آغاز کننده اين پيام شادي بخش براي تو بوده و هديه اي به او بده. اما اگر شادماني تو منظور اصلي او نبود، ابتدا خدا را سپاس بگو و سپس از او تشکر کن چون او سببي از اسباب نعمت هاي الهي براي تو بوده و پس از آن براي او آرزوي خير و خوبي کن چون نعمت ها از هر طرف که به انسان برسد برکت است، هر چند ناخواسته باشد.
خوب